Het Rusland van Poetin

Over Poetin verschijnen de laatste tijd behoorlijk wat titels, waarvan we sommige ook reeds bij Doorbraak lazen. Angela Stent, hoogleraar en hoofd Euraziatische studies aan de Georgetown University, voegt nu een werk toe aan dat lijstje. In Het Rusland van Poetin onderzoekt ze de heropstanding van Rusland onder de Russische leider en diens buitenlands beleid ten aanzien van allerlei landen, behalve Afrika, hoewel Poetin ook in dat continent zeer actief is.

Russische agressie

De annexatie van de Krim, de inval in Oost-Oekraïne en het neerschieten van MH17 met 298 doden zorgden voor een crisis met het Westen. Zelfs de relaties tussen Duitsland en Rusland, die op de twee Wereldoorlogen na eeuwenlang relatief goede betrekkingen hadden, zijn door de inmenging in Oekraïne vertroebeld.

Stent verklaart die Russische agressie vanuit het verlies van Oost-Europa en de ex-Sovjetstaten. Rusland beschouwt de ex-Sovjetstaten als het nabije buitenland. De Russische diaspora (22 miljoen) is onder meer sterk aanwezig in Oekraïne (12 miljoen), de Krim (1,7 miljoen) en Kazachstan (4 miljoen) alsook de Baltische staten.

Poetin verklaarde in 2014 dat hij actief de rechten van de Russen buiten Rusland zal blijven verdedigen. Geen wonder dan dat de Russische leider de Russische invloed in die gebieden wil herstellen en meent dat ze zich niet mochten aansluiten bij de EU of NAVO, iets wat wordt bevestigd door Galeotti in We moeten het even over Rusland hebben. De Westerse expansie oostwaarts keert als een rode draad terug door de relaties tussen Rusland en het Westen van de afgelopen dertig jaar.

NAVO

Met name de NAVO was voor de Russen altijd de grote vijand. De auteur beweert dat Baker en Bush in 1990 enkel beloofden geen NAVO-troepen in de DDR te stationeren en dat ze niet beloofden de NAVO buiten Oost-Europa te houden. De zinsnede ‘there would be no extension of NATO one inch into the east’ is nochtans genoegzaam bekend.

Toen Clinton het NAVO-lidmaatschap aanbood aan Polen, Hongarije en Tsjechië verbrak hij dan ook zijn belofte aan Jeltsin. Drie weken later begon de NAVO Servië te bombarderen, waarmee de grote angst van het Kremlin bevestigd werd. In 2004 liet de NAVO nog eens zeven nieuwe landen toe, tot groot ongenoegen van Poetin. Stent zegt zelf dat hierover onvoldoende is nagedacht. Met name de Baltische landen zijn niet te verdedigen tegen een Russische inval. Bush stelde zelfs voor om ook Georgië en Oekraïne op te nemen, wat de schrijfster ronduit een provocatie noemt.

Bij de annexatie van de Krim, beriep Poetin zich dan ook op de dreiging van de NAVO om Oekraïne lid te laten worden en de NAVO-vloot op de Krim te stationeren. In 2017 werden inderdaad NAVO-troepen gestationeerd in de Baltische staten en Oost-Polen, zij het naar aanleiding van de Russische agressie in Oekraïne. Stent besluit, ‘De uitbreiding van de NAVO was niet de enige reden voor de scheiding tussen Rusland en het Westen. De belangrijkste reden was dat Rusland de voorbije vijfentwintig jaar nooit de regels van het internationale bestel wilde accepteren.’

Een beladen verleden

Iets waar wij in het Westen minder oog voor hebben, maar in Rusland en Oekraïne een grote rol speelt in het huidige conflict, is hun gemeenschappelijke verleden. Beide landen twisten om de erfenis van het Kievse rijk. Gorbatsjov had een Oekraïense moeder en een Russische vader. Hij hoopte in 1991 de USSR nog samen te houden, maar Kravtsjoek (Oekraïne) weigerde een nieuw unieverdrag te sluiten. Jeltsin, Kravtsjoek en Sjoesjkevitsj (Wit-Rusland) ontbonden dan de Sovjet-Unie, tot grote woede van Gorbatsjov.

Pas dan echter zag Jeltsin de problemen. Oekraïne werd van de ene op de andere dag ‘s werelds derde kernmogendheid. Tevens lag de Russische vloot in de Zwarte Zee aan de Krim. De kernwapens werden uit Oekraïne gehaald, in ruil voor veiligheidsbeloften van de VS, Frankrijk en Engeland.

Toen in 2014 protesten uitbraken in Oekraïne, nadat president Janoekovitsj onder een handelsverdrag met de EU probeerde uit te komen, bleken die beloften waardeloos. Janoekovitsj liet schieten op de betogers – waarbij meer dan 100 doden vielen – alvorens naar Rusland te vluchten. Poetin veroverde daarop de Krim. Dan volgden de bezetting van de Donbas en het neerhalen van MH17 door de separatisten, die dachten dat het een Oekraïens militair vliegtuig was. Een oplossing voor Oekraïne lijkt nu verder weg dan ooit.

De Chinese partner

Europa is weliswaar de grootste afzetmarkt van Russische olie en aardgas – onder Gorbatsjov en Jeltsin was Rusland zeer pro-Europees – maar Poetin heeft meer respect voor China’s autoritaire modernisering. Beide landen hebben nu betere relaties dan ooit. Ondanks het verdrag van 1689 had Rusland in 1858-1860 weliswaar de Amoerprovincie aangehecht, en Chroesjtsjov en Brezjnev maakten volop ruzie met Mao, maar Poetin en Xi Jinping zijn de beste vrienden. Sinds 2009 is China tevens de grootste handelspartner van Rusland.

Japan

Rusland en Japan blijven elkaar daarentegen wantrouwen. Begin twintigste eeuw versloeg Japan het grote Rusland in de strijd om Mantsjoerije en Korea. In 1945 nam Stalin echter wraak; hij veroverde de Zuidelijke Koerilen en maakte 640.000 Japanse krijgsgevangenen die tot 1956 dwangarbeid verrichtten in Siberië. Tien procent van hen kwam om. Japan eist alle vier de eilanden terug, maar Rusland wil er maar twee geven. Vijfenzeventig jaar na de oorlog is er steeds geen uitzicht op een oplossing.

Terug van nooit weggeweest

De terugkeer van Rusland in het Midden-Oosten is echter misschien Poetins grootste prestatie. Hij is de enige leider die praat met zowel sjiieten en soennieten als Israëli’s. In 2003 probeerde hij de oorlog in Irak te vermijden, want die zou het terrorisme aanwakkeren. Dat kwam helaas uit. Het verhaal van de Arabische revoluties in 2011 en de opkomst van IS is genoegzaam bekend. Sinds 2015 steunt Poetin Assad in de Syrische burgeroorlog. Die steun heeft de relatie met Erdogan bemoeilijkt, maar Rusland en Turkije blijven belangrijke handelspartners en vele Russische toeristen trekken naar Turkije.

De relaties met Israël zijn beter dan ooit en dat geldt ook voor de situatie van de Joden in Rusland. Een verklaring hiervoor is dat Joden een grote rol speelden in de opvoeding van de Russische president. Ook Saoedi-Arabië is een bondgenoot, ondanks de steun aan de extreme islam en de oppositie van het land tegen Assad. Zelfs met Iran komt Poetin goed overeen. Samen steunen ze Assad en bouwen ze kernreactoren. Rusland is dus helemaal terug in het Midden-Oosten nadat het er na de ineenstorting van de Sovjet-Unie bijna helemaal verdwenen was.

De eeuwige aartsvijand

De relaties met de VS gaan – hoe kan het ook anders onder Trump – op en neer. De democraten ergerden zich aan de Russische inmenging in de verkiezingen van 2016, maar vergaten gemakshalve de Amerikaanse inmenging in de Russische verkiezingen van 1996. Trump behandelt Poetin meestal met respect, maar schort ondertussen verdragen op en handhaaft Westerse sancties.

Poetin heeft dus veel bereikt in zijn buitenlands beleid, wat echter wil niet zeggen dat hij geen kopzorgen heeft. Zeker op binnenlands vlak blijven er problemen. De economie blijft zwak – slechts een beetje groter dan die van de Benelux – en zorgt dat veel plannen niet uitvoerbaar zijn. Een andere bezorgdheid is de islamitische terreur van de Tsjetsjenen. Die veroorzaakte al honderden doden bij verschillende aanslagen. De Tsjetsjenen stuurden ook 3 à 4.000 strijders richting IS.

Andere zwakke plekken zijn het lage geboortecijfer (behalve bij de moslimbevolking), de vele sterfgevallen van jongemannen tussen 18 en 30, de braindrain van intelligente jongeren en versleten infrastructuur. De schrijfster stelt zich ook vragen over de opvolging van Poetin, maar die heeft hij zelf inmiddels opgelost door de grondwet aan te passen.

Conclusie

De schrijfster kent Rusland en de ex-Sovjetrepublieken duidelijk door en door. Ze raadpleegde ook veel Russische bronnen. De inhoud van het boek is veel ruimer dan de titel. Ook een massa landen buiten de voormalige Sovjet-Unie komen ter sprake. Stent toont hoe Poetin zijn land definitief weer op de wereldkaart heeft gezet. Van de lezer wordt wel een stevige concentratie verwacht.

Onze opmerkingen zijn vooral details: de kaarten zijn ontoereikend en er staan veel spel- en drukfouten in het boek. Het aantal moslims in Rusland bedraagt op pagina 305 slechts ‘twee miljoen’ en op pagina 409 is het plots ‘een vijfde’ van de bevolking, ofwel 28 miljoen. De uitgever heeft dus nog wat werk aan de winkel. Het boek is wel voorzien van vele noten, een bibliografie en een stevig register.