Het xoanon: Jan van Aken en de droom van Lord Byron

Je zou hem de ‘Umberto Eco van de Lage Landen’ kunnen noemen. Zoals zijn illustere voorganger paart Jan van Aken in zijn historische schelmenromans eruditie aan zin voor wervelende avonturen. Deze keer kiest hij het Istanboel en Smyrna (vandaag Izmir) van 1918-1922 als achtergrond voor Het xoanon, een spannende avonturenroman over de zoektocht naar een Trojaans godenbeeldje.

Met Het xoanon scoorde Jan van Aken alleszins de meest originele romantitel van 2024. Alles draait in deze meer dan 600 bladzijden dikke historische roman rond de jacht op een houten beeldje – in het Grieks ‘xoanon’ en in het Latijn ‘palladium’ – dat destijds de Trojaanse graal was. Wie het beeldje met de afbeelding van de Trojaanse beschermgodin Pallas Athene aan zijn zijde had, gold als onoverwinnelijk. Odysseus zou het de Trojanen ontfutseld hebben. Het Trojaanse paard was het sluitstuk van diens operatie om Troje na tien jaar beleg te kunnen innemen.

We schrijven 1918-1919. Jean Beaujon, een Nederlandse avonturier, is aangemeerd in Istanboel waar hij als meesteroplichter met zogezegd antieke munten zijn riante levensstijl op peil houdt. De stad is zoals Berlijn na de Tweede Wereldoorlog opgedeeld in Franse, Britse en Griekse bezettingszones. Ondertussen lopen de Turken zich warm om het laken naar hun kant te trekken. In die vrolijke anarchie vol (dubbel)spionnen voelt Beaujon zich als een vis in het water.

Ideale vakantieboek

Hij loopt er soortgelijke avonturiers tegen het lijf die hem vertellen over het wonderlijke beeldje waar iedereen naar op zoek is. De roman begint letterlijk met een big bang: de zuil van Constantijn op het centrale plein in het historische Istanboel wordt gedynamiteerd om er de Trojaanse relikwie uit de voet van het keizersbeeld te roven. De jacht is open en Beaujon neemt de handschoen op.

Wat volgt is een wervelende vertelling vol onwaarschijnlijke ontmoetingen en historische terzijdes die van Het xoanon het ideale vakantieboek maken voor de literaire meerwaardezoeker. Van Aken doet immers geen concessies aan de lezer, zoals de vergezochte titel al verraadt. Zijn verteller Beaujon – ‘mooie Johannes’ en allicht een schalks knipoogje naar de voornaam van de auteur – houdt niet van pedante schoolmeesterachtige uitweidingen. Het is dus zaak om als lezer bij de les te zijn, of soms iets op te zoeken.

Nieuw elan voor westerse beschaving

Wie dat doet, krijgt er veel vertelplezier en historische doorkijkjes voor in de plaats. Deze naoorlogse fantasievertelling bevat immers heel wat reëels dat ook vandaag nog in de Turks-Griekse regio rond het vroegere Troje speelt. Knap bijvoorbeeld hoe Beaujon gedwongen wordt om de legendarische zee-engte van de Hellespont in het spoor van Lord Byron over te zwemmen: ‘En ook bij de Ententemachten kon dit symbool (het xoanon, red.) wel eens het begin zijn van een een nieuw elan voor onze vermoeide westerse beschaving! De droom van Byron … Hoezeer zou het rijk niet aan prestige winnen! Een Brits leiderschap onder de aegis van Pallas!’

De Engelsen waren en zijn filhellenen in het diepst van hun hart en wilden de Grieken na de Eerste Wereldoorlog ook helpen om het vroegere Ionische moederland opnieuw te claimen. Het bezit van het fameuze beeldje zou daarbij een ideale voorzet zijn. Maar de geschiedenis, de echte en ook de hier opgediende fictieve, besliste er anders over.

Perceptiemaatschappij

De roman begint in Istanboel en eindigt in de bekende tapijtenstad Smyrna dat vandaag is omgedoopt tot het Turkse Izmir. Niemand minder dan Atatürk, die in deze roman nog als Mustafa Kemal Pasha optreedt, bezorgde de Grieken en Britten een kater van jewelste toen hij in november 1922 Smyrna veroverde en daarmee het huidige Turkije zijn definitieve vorm gaf. De Engelsen trokken zich uiteindelijk terug en het begin van het einde van het Britse imperium was een feit.

Het is de kracht van Van Akens vertelkunst dat hij dit historische schelmenverhaal met al zijn burleske kantelpunten en fabuleerkunsten toch geloofwaardig weet te maken. Beaujon: ‘Hoe onzinnig een verhaal ook is, als de mensen het als waar beschouwen, dan zullen ze er in hun denken en handelen gevolg aan geven.’ Welkom in de perceptiemaatschappij van vandaag, die blijkbaar ook gisteren al welig tierde.

Dat Van Aken zich daarbij wel eens vergaloppeert in al te drieste plotwendingen moet je er bijnemen. Maar gold dat voor Eco’s romans, met uitzondering van zijn meesterlijke De naam van de roos, ook niet?