Mr Wilder & Me: roman over filmlegende verdient verfilming

Jonathan Coe’s roman Mr Wilder & Me is in het Nederlands vertaald: ‘Meneer Wilder en ik’. Het beschrijft de ontmoeting tussen een Grieks meisje en de legendarische cineast Billy Wilder tijdens de opnames van de film Fedora. Voor filmfanaten is het smullen geblazen. Maar ook voor de lezer zonder voorkennis is het genieten!

Mijn lievelingscineasten

Als ik mijn drie lievelingscineasten van de vorige eeuw mag kiezen, dan twijfel ik niet lang. Luis Buñuel, een Spanjaard die vooral films maakte in Mexico en Frankrijk, Alfred Hitchcock, een Brit die in de USA bekend staat als de ‘master of suspense’ en Billy Wilder, een Oostenrijker, één van de belangrijkste regisseurs uit de Amerikaanse filmgeschiedenis. Alle drie zijn ze begonnen met stille films, Wilder als scenarioschrijver, Buñuel als iconoclast met Un Chien Andalou (1929) en Hitchcock met negen stille films die Brits erfgoed zijn. Alle drie staan, of beter zitten ze op de onderste rij van de bekende foto George Cukor Hosts a party for Luis Buñuel

Legendarische foto van filmgenieën

Het was de onlangs overleden scenarist Jean-Claude Carrière die de notoire foto van deze filmgenieën liet maken in 1972. Ook John Ford en Fritz Lang hadden er op moeten staan. Maar Ford was net naar huis vertrokken en Lang was die dag ziek.

Toen de foto gemaakt werd, was Billy Wilder (1906-2002) al gelauwerd als zesvoudige Oscarwinnaar van films als The Lost Weekend (1945), Sunset Boulevard (1950) en The Apartment (1960). Drie unieke genrefilms: de ultieme dramafilm Lost Weekend gaat over een alcoholverslaafde. Al in de openingsscène zien we uit een open raam een whiskyfles aan een touw hangen. Met Sunset Boulevard, volgens velen ‘de beste films aller tijden’, sloeg Wilder het glamoureuze beeld van Hollywood aan diggelen. Omdat hij het verhaal van de oudere filmdiva Gloria Swanson vertelt vanuit het perspectief van de vermoorde Willam Holden.

The apartment

Beide films en nog twaalf andere, schreef hij samen met schrijfpartner Charles Bracket. En tenslotte is er Wilders hilarische tragikomedie The Apartment, één van de twaalf die hij schreef met coscenarist I.A.L. Diamond. Tevens een film met een typisch Wilder einde: ‘Zwijg en deel de kaarten’, waarin het kaartspel als metafoor voor het liefdesspel dient, zoals ook op het einde van Buñuels Viridiana (1961).

De rest van zijn oeuvre, 26 films, zit boordevol uitdagende, ingenieuze narratieven. Ze houden de maatschappij graag en spiegel voor en drukken een Europese stempel op Hollywood. I.A.L. Diamond omschreef het als ‘sweet and sour’. Wilder, die net als acteurs Schwarzenegger en Waltz met een zwaar Oostenrijks accent bleef spreken, is vooral berucht om zijn cynische humor en scherpe oneliners. In de meesterlijke film noir Double Indemnity (1944), ‘Hoe kon ik nu weten dat moord soms rook naar kamperfoelie?’. In het meedogenloze Ace in the Hole (1951) over media die letterlijk over lijken gaan ‘Als er vandaag geen nieuws is, ga ik een hond bijten’. In de zwarte komedie Stalag 17 (1953), waarin Wilder collega Oostenrijker Otto Preminger de kampcommandant liet spelen, ‘Hoe kun je nu een oorlog winnen met een leger van clowns?’

Some like it hot

Wilder glorieerde vooral met zijn populaire komedies The Seven Year Itch (1955) en Some Like It Hot (1959), beide met Marylin Monroe ‘Ik had geen problemen met Monroe. Monroe had problemen met Monroe.’ zei hij daarover. In zijn hoerenkomedie Irma la Douce (1963) probeert prostituee Irma (Shirley MacLaine) meer geld af te troggelen bij een klant door te liegen: “Wel, eigenlijk ben ik van België. Mijn ouders waren missionarissen in Congo.”

Na die beroemde foto met de topregisseurs zou Wilder nog vier films realiseren: Avanti! (1972), The Front Page (1974), Fedora (1978) en de laatste van zijn zesentwintig films: Buddy Buddy (1981). Als Joodse filmregisseur die in de jaren dertig naar de VS vluchtte, draaide hij in 1945 de documentaire Die Todesmühlen over de concentratiekampgruwelen.

De beste schrijver-regisseur ooit

Stel je nu voor dat je in de jaren zeventig een meisje van twintig bent. Toevallig nodigt een vriendin je uit op een etentje met filmlegende Wilder in een chic restaurant waar ook Al Pacino zit te eten met zijn toenmalige vriendin Marthe Keller. Dat is nu precies het uitgangspunt van Jonathan Coe’s dertiende roman Mr Wilder and Me (2020). Eerder schreef Coe al biografieën over Humphrey Bogart en James Stewart maar nog nooit was hij zo gefascineerd door een regisseur die ondanks een pijnlijke familiegeschiedenis toch vrolijke films bleef maken.

Het verlies van zijn familie in de kampen sterkte Wilder in de overtuiging om juist geen deprimerende films te maken. Zonder daarom te verzeilen in hersenloos escapisme of kauwgom voor de ogen. Schrijver Jonathan Coe vertelt: “Een van de leukste anekdotes die ik over hem ken, is die waar Wilder zich voorstelt hoe een man thuiskomt: er ligt een brief van de belastingen, zijn vrouw gaat bij hem weg en alles om hem heen is pure ellende. Juist dan komt de buurman langs en zegt: ‘Kom, laten we gezellig naar Fassbinders Despair gaan kijken.’

Schindler’s List

Toen Wilder Schindler’s List zag, vond hij de beelden zo aangrijpend dat hij in de achtergrond alsmaar op zoek was naar zijn moeder, omgekomen in de kampen. Als een jonge negationist de ontkenning van de Holocaust erg overtuigend vindt, reageert Billy verontwaardigd met een lange monoloog, in de roman verwerkt tot een 53 pagina’s tellend script! Hij had Schindler’s List zelf willen regisseren. Dat het   ‘haaienregisseur’ Steven Spielberg werd, vond Billy een bewijs dat die mannen-met-baarden-generatie de maturiteit had bereikt. Toen dat regiment top Hollywoodregisseurs Wilders handtekening vroegen op zijn Beverly Hills verjaardagsfeest was alle wrok verdwenen. We zien hier een dozijn filmiconen van Francis Ford Coppola tot Steve Spielberg, die Wilder ‘de beste schrijver-regisseur ooit’ noemt.

Enkel voor afficionados?

Je hoeft geen onversneden filmfanaat te zijn om Mr Wilder & Me te smaken. Maar het helpt wel. Wie wat voorbereidend werk wil doen, bekijkt best twee steengoede interviews met de meester. Het zijn meteen twee sublieme en gratis masterclasses over filmanalyse. Eén met de Franse filmcriticus Michel Ciment en één met Volker Schlöndorff, de Blechtrommel-regisseur, getiteld: Billy, How Did You Do It? De titel is geïnspireerd door de vraag die Wilder zichzelf dikwijls stelde “What would Lubitsch do?”. Ernst Lubitch is de regisseur met wie Wilder het draaiboek voor Ninotchka op papier hielp zetten.

‘Coming of age’ en ‘fading of age’

Vind je dat te omslachtig, beleef het boek dan zoals de fictieve Grieks-Britse Calista het verhaal ervaart: als het ‘coming-of-age’ verhaal van een twintigjarig meisje dat toevallig bij Wilders filmploeg belandt. Als tolk op Corfu mag ze de opnames van Fedora begeleiden. Zo is ze als het ware getuige van het ‘fading-of-age’ verhaal van Wilder. In het begin is Calista filmanalfabeet, maar na het lezen van Halliwell’s Film Guide schopt ze het zelfs tot componiste van filmmuziek!

De zo getalenteerde Billy Wilder vindt in Hollywood geen geld meer voor zijn film Fedora. Het is na Sunset Boulevard, nog eens een verhaal over een vergane glorie. Hij moet de film laten financieren door Duitsland, het land dat hij ontvluchtte. “Waarom Duitsland?” vraagt een journalist. Billy’s antwoord: “Dat is vragen aan een bankovervaller waarom hij een bank overvalt. Omdat daar het geld zit, natuurlijk!”

Mr Wilder & Me zit boordevol interessante weetjes: Wilders belangstelling voor kunst met in zijn collectie Picasso, Matisse en Schiele bijvoorbeeld. En zijn voorkeur voor de Franse kaas Brie de Meaux. Al Pacino wil dan weer per se een Amerikaanse cheeseburger in een sterrenrestaurant. Nog enkele wist-je-datjes: Wilders verleden als danser-gigolo en het feit dat hij dikwijls gefeliciteerd werd voor ‘zijn film’ Ben Hur, vooral voor de paardenrace. En inderdaad, William Wyler, ook te zien op hogergenoemde foto, lijkt wel wat op Billy!

Improviseren uit den boze

Bovendien was er Wilders obsessie voor de tekst in het scenario: improviseren was uit den boze. En dan is er coscenarist I.A.L. Diamonds voorkeur voor de vraag ‘Why not?’, door de echtgenoot van de oudere Calista herhaald als afsluiting van de roman. Waarom hij dat zegt? Heel erg ontroerend. Dat kan ik u verzekeren. Originele eindes zijn altijd al Wilders forte geweest: op zijn grafsteen staat dan ook: ‘I’M A WRITER but then NOBODY’S PERFECT’. Het is een directe verwijzing naar de eindscène uit Some like it Hot.

Wilder kan het nog
Het is in ieder geval een aanlokkelijke formule, zo’n raamvertelling rond een bekende regisseur. Inspiratiebron voor Meneer De Hert & ik? Er zijn liefdesperikelen en straffe anekdotes à volonté. Zijn films zijn nog populair en zijn Hollywood aan de Schelde moet niet onderdoen voor dat in Los Angeles. Welke schrijver durft?

Meneer Wilder & ik is de Nederlandse vertaling en wacht op een filmadaptatie: van boek naar doek!