Oekraïne: Geschiedenissen en verhalen

Deze bundel bevat bijdragen van zestien filosofen, historici en denkers over de geschiedenis, literatuur, filosofie, mythes van Oekraïne. Ze willen daarmee tonen dat hun land behalve sport, corruptie, oorlog en Kozakken nog andere troeven heeft: kunst, literatuur, IT, mode en moderne staatsdiensten. En economie: het werd altijd begeerd om zijn graan en zijn grondstoffen.

De oorsprong

Rond 1900 was 90 procent nog boer en Oekraïners kijken met trots naar hun boerendeugden: werklust en gastvrijheid. Het Oekraïens was vooral de taal van het platteland, het Russisch van de steden en van al wie carrière wilde maken. De Russische overheid verbood lange tijd publicatie van boeken in het Oekraïens en bepaalde wie een functie kreeg. De landbouw is inmiddels wel zeer ontwikkeld. En Oekraïne is veranderd van een ‘geboren antisemietenland’ naar een met de laagste antisemitismecijfers in Europa.

We krijgen informatie over de Kozakken, de betekenis van de woorden Oekraïne (grensgebied) en Roes (benaming uit het Fins ontleend aan het Oud-Noorse woord voor roeiers), Rossia (de Griekse vorm van Roes) en de gifmoord op Bandera door een Oekraïner door de KGB. Het hoofdstuk over de vele Oekraïense schrijvers is vooral bedoeld voor ingewijden.

Verschillen en overeenkomsten

Oekraïners hebben andere karaktertrekken dan hun Russische buren. Zo verwerpen zij elke vorm van monarchie, zijn ze democratisch-anarchistisch en willen zij hun bestuurders zelf kiezen, maar hebben zij daarna snel kritiek op hen. Er zijn meer dan 350 politieke partijen. Vijf of tien jaar vooruitplannen zit hun niet in het bloed. Russen, daarentegen, geloven dat hun tsaar of leider door God is gegeven en dat ze hem moeten blijven steunen. De Russen slaagden er niet in de Oekraïense mentaliteit te collectiviseren. Enkel in het oosten, langs de Russische grens en in de Donbas, is die collectieve mentaliteit nog sterk aanwezig als gevolg van Sovjet-deportaties en Russische kolonisatie.

Auteur Volodymyr Yermolenko filosofeert ook over de betekenis van de naam Oekraïne, over hun held Ivan Mazepa, de historische rol van de steppe, het ontstaan van het land te midden van het katholieke Rome en het orthodoxe Moskou, het verlies van de Kozakse autonomie in de vijftiende-achttiende eeuw. Volgens hem is corruptie een manier om veiligheid te kopen in een maatschappij waarin niemand zich veilig voelt.

Schrijver Bondar somt zaken op die de Oekraïners misten: Renaissance, Reformatie, Verlichting, Industriële Revolutie (hij vergeet dan wel de Donbas), en een Nobelprijs literatuur. Eeuwenlang moesten ze overleven onder vreemde repressieve regimes.

Band met Rusland

De ‘Aeneïs’ van Ivan Kotljarevski en ‘Kobzar’ (een muziekspeler) van Taras Sjevtsjenko tonen hun helden en beproevingen. Oekraïners denken niet met hun brein, maar met hun hart. En ze bezitten een lijst goede eigenschappen: tolerantie, vrije meningsuiting, tweetaligheid, weinig antisemitisme, talent om ontberingen te doorstaan. Verder blijkt dat een dichteres voor ‘KyivNotKiev’ strijdt. Hopelijk weet ze dat de naam ‘Kiev’ al minstens sinds de negende eeuw bestaat. Sinds 1991 zijn vele Russische namen veranderd in Oekraïense.

Vóór 1991 werd het Oekraïens geassocieerd met het platteland. Voor de Russischtaligen was de overgang naar het Oekraïens een zware aanpassing, zelfs een vernedering. De Russische propaganda stelde en stelt dat het Oekraïens geen volwaardige taal is. Mensen uit de Donbas of de Krim, die gevlucht zijn naar het centrum van het land, hebben daar na acht jaar nog geen stemrecht omdat ze… een ander geloof hebben, en dus bij de kerk van Moskou behoren!

Eén auteur beweert dat het Oekraïens meer discriminatie ondervindt dan het Russisch en dat de Holodomor (door Stalin veroorzaakte hongersnood in delen van de Sovjet-Unie die met name miljoenen Oekraïners het leven kostte, nvdr) ook ertoe diende om Oekraïners te vervangen door Russen. Hij zegt ook dat sinds Maidan het vertrouwen onder de Oekraïners is toegenomen, dat het antisemitisme is verdwenen (omdat de Joden meededen aan Maidan) en dat ook de corruptie is afgenomen. Een schrijver die in 2014 uit Donetsk naar Kiev is gevlucht, verklaart dat de Russischtaligen zoals hij niet verdrukt werden door de Oekraïners: hij kan overal Russisch spreken. En hij stelt dat het Donetsbekken zich op cultureel vlak nooit deel voelde uitmaken van Rusland. De ‘onderdrukking’ van de Russischtaligen aldaar was gewoon een voorwendsel voor Poetin om daar de afscheiding te bevorderen.

Deportaties en verhuizingen

Een Oekraïense Krim-Tataar getuigt over de terugkeer van de helft van zijn volk uit landen als Oezbekistan naar de Krim rond 1989-1990. In 1944 had Stalin er 190 000 gedeporteerd. In 2013 zijn ze (dankzij hun groot aantal kinderen) met 270 000 of 13,5 procent op twee miljoen Krim-bewoners, terwijl ze in 1783 nog 95 procent van de bevolking uitmaakten. Het aantal Krim-Tataarse scholen is sinds de Russische bezetting gehalveerd van vijftien naar zeven. En sinds 2014 hebben 30 000 Tataren de Krim verlaten.

Een Pools-Oekraïense vertelt over de ingewikkelde verhoudingen tussen beide landen in de twintigste eeuw en de verzoening tussen de twee volkeren. Inwoners van Lvov werden in 1945 verplicht naar Polen te verhuizen, vaak naar de westelijke gebieden die van Duitsland waren afgenomen. En een aantal Polen betreurt nog steeds dat het in 1945 gebied kwijtspeelde aan Oekraïne.

Ook tussen Oekraïners en Joden waren de relaties complex en moeizaam, maar sinds Maidan schieten ze goed met elkaar op. De Holocaust is in Oekraïne nog bijna niet bestudeerd. In de westerse literatuur overheerst het beeld dat de Oekraïners collaboreerden. Er vochten en sneuvelden echter veel meer Oekraïners in het Rode Leger dan dat er actief waren in de collaboratie.

Kritische Duitsers

In Duitsland circuleren (of circuleerden) er opvallend veel Poetin-vriendelijke standpunten. Zo zou de schuld van de crisis bij het Westen liggen, Oekraïne is verdeeld tussen Oost en West, de Duits-Russische samenwerking en Nord Stream 2 mogen niet opgeofferd worden voor het verre Oekraïne, en kritiek op Poetin is ‘russofobie’ (aldus zowel Die Linke als AfD, beide anti-Amerikaans). Ook leeft er een historisch schuldgevoel tegenover Rusland, maar niet tegenover Oekraïne, dat zowel in 1918 als in 1941 door de Duitsers werd bezet en dat in verhouding veel meer doden telde. Oekraïne associeert men nog altijd met nationalisme en collaboratie, hoewel Zelenski en zijn regering geen van beide aspecten vertonen. De Russische propaganda heeft veel impact in Duitsland.

De laatste auteur pleit ervoor om zijn land niet te beschouwen als een bufferzone. Hij stelt dat het na Rusland het grootste land van Europa is, met een breedte van meer dan 1.000 km van west naar oost en 46 miljoen inwoners. Hij wil ook niet dat men berust in het vooroordeel dat er tegen Rusland niet te vechten valt.

Beoordeling

De auteurs geven ons een veelzijdige kijk op hun land. Het boek zit niet vol met data, maar het beschrijft wel de mentaliteit van de Oekraïners, hun drang naar vrijheid, hun afkeer van vreemde overheersing. De auteurs kennen de Grieks-Romeinse oudheid goed en tonen de invloed ervan op hun literatuur. Ze vergeten daarbij nog de plaatsnamen in het zuiden die Grieks geïnspireerd zijn. De bladspiegel is aangenaam, het boek is mooi uitgegeven.

Eén schrijver vreest dat zijn land over 30 jaar eentalig Russisch zal zijn. Maar de oorlog heeft de interesse voor het Russisch sterk verlaagd. Het grootste nadeel is dat de artikels geen precieze datum hebben en allemaal van vóór de oorlog zijn. Ook ontbreekt er een landkaart. De auteurs en de uitgever veronderstellen dat iedereen weet waar bijvoorbeeld Galicië, Wolinië, Boekovina en Zjitomir liggen.

Bij de info over de auteurs (blz. 281-284) mis ik Dagboek van een invasie van Andrej Koerkov en De poorten van Europa van Serhii Plokhy (de Engelse versie staat er echter wel bij).
Tot slot: alle inkomsten van dit boek gaan naar Oekraïense goede doelen.