Oekraïne: hoog op de zuil van de vrijheid

De titel van dit boek Hoog op de zuil van vrijheid verwijst naar ‘Vrouwe Ukraina’, die sinds 2001 in Kiev boven op het Maidanplein op de onafhankelijkheidszuil staat. 17 auteurs belichten in 24 hoofdstukjes verschillende facetten uit de geschiedenis van Oekraïne. Enkele thema’s: de Holodomor (vernietiging door uithongering), de nazisympathieën bij nationalisten in de jaren 30 en 40, die dan wel in Duitse concentratiekampen werden gestopt en later door Russen vergiftigd werden, de collaboratie van de Krimtataren in 1941-1944, het historische wantrouwen tussen Russen en Oekraïners, de orthodoxe kerk in Rusland en Oekraïne.

Patriarch Kirill kiest openlijk de kant van Poetin in de strijd tegen ‘de macht van het kwaad’, de metropoliet van Kiev noemt de Russische inval een ‘broedermoord’. Ook elders in de wereld veroordelen de orthodoxe kerken de inval (p. 43).

Russisch opgelegd en alles onteigend

WO I was tragisch voor Oekraïne: Oekraïners streden in het Russische leger tegen Oekraïners in het leger van Oostenrijk-Hongarije. Toen de Russen Galicië veroverden, ontvoerden ze de Oekraïense bisschop naar Rusland en russificeerden ze de streek. Van 1917 tot 1921 was het permanent oorlog. Toen het Rode Leger uiteindelijk Oekraïne veroverde, werd het Russisch opgelegd en alles onteigend. Oekraïense leiders weken uit naar West-Europa, maar ze werden vermoord op vraag van Stalin, die vanaf 1930 ook de Oekraïense elite liquideerde op beschuldiging van ‘bourgeois-nationalisme’.

Vervolgens lanceerde hij zijn Holodomor. Controleurs doorzochten de huizen tot onder de vloer en namen alle graan en voedsel mee. Duizenden dorpen werden van de kaart geveegd, er vielen miljoenen doden. Enkele overlevenden getuigen: ze leefden van bladeren van de bomen. Kannibalisme was wijd verspreid. Koelakken, in feite eerder arme boeren, werden met hun gezin naar Siberië gedeporteerd.

Tegen de zin van … de Verenigde Staten

In 1991 verklaarde Oekraïne zich onafhankelijk tegen de zin van … de Verenigde Staten: Bush senior kwam zelf naar Kiev om dat te zeggen. Net als in Rusland werden ook in Oekraïne de bedrijven geprivatiseerd, waardoor de oligarchen ontstonden. Zij kochten de aandelen van de andere burgers op voor een prijsje.

In 1991, 1994 en 1997 erkende Rusland de grenzen van Oekraïne, in ruil voor de inlevering van de kernwapens. Ook dat was een vraag van de Verenigde Staten: ze gaven er zelfs 700 miljoen dollar voor, én veiligheidsgaranties. De bevolking van de Krim sprak zich in 1995 wel uit voor aansluiting bij Rusland, maar Oekraïne negeerde dat. In Oekraïne veranderde er weinig aan de top: communistische partijchefs bleven aan de macht, ook in de bedrijven. President Koetsjma en de oligarchen overheersten het land, de armoede nam toe. Gevolg: miljoenen Oekraïners emigreerden en gingen werken in Polen en andere landen.

Oekraïne had veel potentieel

Vanaf 2000 ging het beter en kwam er een groei van 6 tot 12 procent in 2007. De crisis van 2008 zorgde dan weer voor grote werkloosheid. Oekraïne had veel potentieel met zijn graan, voedingsmiddelen, mineralen en ertsen, maar de handelsbalans bleef toch negatief vanaf 2009. Omdat president Joestsjenko (2005-2010) te westers was, verhoogde Poetin de gasprijs van 50 naar 230 dollar per 1.000 m³. Oost- en West-Oekraïne groeiden verder uit elkaar.

In 2010 won Janoekovitsj de verkiezingen. Zijn premier was een Rus uit de Donbas: Mykola Azarov, geboren in Kaloega (ten zuidwesten van Moskou) en enkel Russischtalig. Janoekovitsj maakte van het Russisch weer de tweede landstaal, op gelijke voet met het Oekraïens.

‘uit zelfverdediging tegen de fascistische staatsgreep van Maidan’

In 2014 viel Rusland binnen op de Krim en in de Donbas, zogezegd ‘uit zelfverdediging tegen de fascistische staatsgreep van Maidan’. Rusland, de VS, Groot-Brittannië, Frankrijk en China waren vergeten dat ze de veiligheid en integriteit van het land zouden garanderen. De Oekraïners voelden zich bedrogen. Ook in 2022 bleek dat de afspraken van Boedapest (1994) waardeloos waren. Brzezinski had toen al voorspeld: ‘Zonder Oekraïne is Rusland geen imperium.’

Naast imperialistische, speelden ook economische motieven een rol bij Poetins inval: Oekraïne bezit veel grondstoffen, zeldzame aardmetalen, landbouwproducten en havens. De gas- en olievelden in de Zwarte Zee en in de Zee van Azov bezit Poetin al sinds de inname van de Krim.

Het laatste deel van het boek is literair: het volkslied uit 1863 (‘Oekraïne is nog niet dood’), de vertaling van een kortverhaal van Andri Ljoebka, vijf mooie gedichten van Noud Bles over zijn reis door Oekraïne in 2006, een sprookje uit Marioepol, een gedicht over de oorlog in de Donbas, een overzicht van de weinige in het Nederlands vertaalde Oekraïense schrijvers en schrijfsters en van Nederlandse schrijvers over Oekraïne en tenslotte een portret van Taras Sjevtsjenko, de nationale dichter en schrijver.

Vlot en aangenaam leesbaar

Deze bundel belicht Oekraïne vanuit verschillende oogpunten: geschiedenis, politiek, godsdienst, economie, economische motieven voor de oorlog van 2022 en wat eerder uitzonderlijk is: ook veel literatuur. Aan afwisseling is er geen gebrek. Het meest onthullend was voor mij het hoofdstuk over de economische motieven voor de oorlog: de zeldzame aardmetalen en ertsen.

Er wordt niet uitgelegd waarom de welvaart dan niet groter is. De chronologische volgorde ontbreekt helaas: de huidige oorlog komt aan bod vóór WO I. Een kaart ontbreekt: de lezer wordt verondersteld te weten waar Tannenberg, de Mazurische meren etc. liggen. Maar de vele hoofdstukken zijn vlot en aangenaam leesbaar geschreven en de auteurs spreken mekaar niet tegen.