The Tragedy of Macbeth: Goed is slecht en slecht is goed

Macbeth is Shakespeares bloederigste, kortste, toegankelijkste en meest intense tragedie boordevol actie met intrieste monologen en bruikbare citaten over het leven. ‘Het leven is een verhaal verteld door een idioot, vol vuur en vlam, dat niets betekent,’ besluit de tragische titelheld net voor hij inziet dat hij maar beter zijn wapenuitrusting aandoet voor een laatste gevecht, ‘dan sterven we tenminste met ons harnas aan’.

Unsex me

Zijn vrouw staat hem bij, met raad en daad: ‘Lijk op een onschuldige bloem, maar wees de slang eronder.’ Samen vormen zij het duivelskoppel dat onder invloed van cryptische heksenvoorspellingen besluit het lot een handje te helpen met een resem moorden. De machiavellistische Lady Macbeth is ervan overtuigd dat het kwade inherent verbonden in met eerzucht en macht. Ze zal haar man, die te vol zit van ‘de melk van menselijke goedheid’ moeten helpen om het kortste (moord)pad te kiezen.

Ondanks het feit dat deze middeleeuwse seriemoordenaars ‘you hate to love’ het scherm bloedrood kleuren, blijven we gecharmeerd door hun liefdevolle relatie. Zij is zelfs bereid haar vrouwelijkheid te onderdrukken om de ambitie van haar man te realiseren: koning van Schotland worden. ‘Kom nu maar, Geesten, die moordgedachten steunen, ontseks mij hier, en vul me, van de kruin tot de teen, top vol, met grimmige wreedheid! Maak mijn bloed dik. Kom aan mijn borsten en besmet mijn melk met gal.’

Full of scorpions is my mind

Na een reeks afschuwelijke moorden – op koning Duncan, op Macbeths trouwe strijdmakker Banquo en op het gezin Macduff, kinderen incluis – meent Lady Macbeth dat een weinig water haar moordenaarshanden wel weer proper krijgt! Gaandeweg beseft ze dat ‘al de geuren van Arabië’ dat niet meer kunnen en door wroeging gekweld, wordt ze krankzinnig. Tijdens haar slaapwandelscène, sterft ze. ‘Ze was beter later gestorven’, reageert echtgenoot Macbeth laconiek, alleen in zijn kasteel Dunsinane. Nu heeft hij immers geen tijd om te rouwen want de dubbelzinnige, obscure profetieën van de heksen die Macbeth en Banquo in het begin hebben ontmoet, zijn totaal anders uitgedraaid. ‘Geen enkele man uit een vrouw geboren, zal Macbeth kunnen doden’ en nu staat Macduff, geboren na een keizersnede, hier voor hem.

Wanneer Macduffs soldaten samenkomen in Birnam Wood en boomtakken afhakken om zich te camoufleren, komt ook die meerduidige heksenprofetie uit: ‘Macbeth zal pas verslagen worden als het grote Birnamwoud naar het hoge Dunsinane oprukt.’ Wat vriend Banquo al vermoedde na de eerste ontmoeting met de drie heksen, wordt duidelijk: ‘ ‘t Is raar, maar vaak geven die dienaren der Duisternis ons brokjes waarheid, om uiteindelijk ons ten diepste te bedriegen.’ In de omgekeerde waardenschaal van de heksen is slecht goed en goed slecht. ‘Fair is foul and foul is fair’ is dan ook de zin die Macbeth vanaf het begin linkt aan de duivelse noodlotszusters die ‘niet lijken op aardbewoners, maar er toch op schijnen te leven.’ Deze ‘Umwertung aller Werte’ heeft ervoor gezorgd dat Macbeth met zijn ‘hoofd vol schorpioenen’ zijn eigen ambitieuze verlangens voor waarheid hield.

Vervloekt en toch populair

Voor een theaterstuk met een vervloekte titel , getuige de ongelukken met acteurs zoals Lawrence Olivier, John Gielgud, Charlton Heston en recent Jonathan Slinger, wordt de Scottish Play de jongste tijd toch nog dikwijls opgevoerd op toneel: Kenneth Branagh In The Park Avenue Armory New York,  Ethan Hawke in het Lincoln Center Theater en, nu hij als 007 op pensioen is, vertolkt Daniel Craig hem in 2022 in het Lyceum Theatre in de West End. Het verbod om de naam Macbeth uit te spreken in het theater, behalve tijdens de opvoering zelf, is een oud theaterbijgeloof, even vastgeroest als ‘Good luck’ wensen in plaats van ‘Break a leg’.

Top-drie verfilmingen

Geldt die vloek ook bij verfilmingen? Er zijn er heel wat! Laten we de niet-Engelstalige adaptaties ter zijde  – Akira Kurosawa’s meesterlijke Throne of Blood (1957) en Béla Tarrs minimalistische versie (https://easterneuropeanmovies.com/drama/macbeth) van 1982 in slechts twee lange shots – dan zijn er zeker een tiental de moeite waard. Ian McKellen (1978), James McAvoy (2005) en Patrick Stewart (2010) toevallig ook X-Men collega’s van Michael Fassbender, kropen allen in de huid van de Schotse wreedaard. Fassbender amper zes jaar geleden in Justin Kurzels adaptatie van 2015.

Tot mijn top drie behoren ze niet: dat zijn Macbeth (1971) van Roman Polanski en de twee zwart-witversies: Macbeth (1948) van Orson Welles en de meest recente Tragedy of Macbeth (2021) van Joel Coen. En de vloek? Welles moest het doen met een minibudget, leftover sets en slechts enkele weken opnametijd. Joel Coens opnames begonnen met een coronalockdown van vijf maand en hun film werd steevast, niet Macbeth maar ‘the tragedy’ genoemd. Last but not least, Roman Polanski was in Londen in de vroege uren van 9 augustus 1969 voor zijn volgende filmproject Macbeth terwijl in zijn huis in LA zijn hoogzwangere vrouw Sharon Tate en vier vrienden werden afgeslacht door de Mansonfamilie.

Macbeth in de Highlands

Justin Kurzels Macbeth (2015), overtuigend vertolkt door Michael Fassbender en Marion Cotillard, deed het niet goed aan de kassa maar krijgt van mij een vierde plaats. Maar liefst drie scenaristen zorgden ervoor dat het stuk trouw gevolgd werd. Enkele personages moesten sneuvelen: Donaldbain, een van de twee zonen van koning Duncan en de slaapdronken portier. De meeste dialogen werden ingekort en de claustrofobische interieurs uit het stuk werden vervangen door de ruwe Schotse Highlands, met ‘figures in a landscape’.

Het kasteel Dunsinane is hier gewoon een modderig tentenkamp. Begin- en eindscènes zijn nieuw: de film begint niet met de drie heksen maar met de begrafenis van Macbeths kind, een scène die een mogelijke verklaring geeft voor hun wreedheid en die verantwoord wordt door Lady Macbeths beruchte uitspraak: ‘Ik heb gezoogd, ik ken de tedere liefde tot een zuigeling: en toch zou ik, al lachte hij tegen mij, mijn tepel uit die kaakjes hebben weggerukt en hem de hersenen ingeslagen.’ Shakespeares horrorstuk eindigt met de overwinning op het kwade. Polanski voelde, na de moord op zijn vrouw Sharon Tate al intuïtief aan dat het kwade meestal zegeviert. Daarom liet hij, zonder woorden, om Shakespeare’s slot te respecteren, een kreupele Donaldbain nog eens langs de heksen gaan. De geschiedenis van het boze herhaalt zich.  Justin Kurzel liet zich inspireren door Polanski en laat in zijn versie Banquo’s zoon Fleance een bloedrode horizon tegemoet lopen!

Joel gaat solo met Macbeth in de mist

Na achttien films met broer Ethan gaat Joel Coen solo met een minimalistische, uiterst gestileerde (studio)verfilming in vierkant beeldformaat van Macbeth die dichter aanleunt bij Orson Welles, de clair-obscur stijl van Dreyer en bij het Duits expressionisme dan bij het realisme van Polanski en Justin Kurzel! De Franse cameraman Bruno Delbonnel van onder meer Jeunets Amélie Poulain (2001), Inside Llewyn Davis (2013) en The Ballad of Buster Scruggs (2018) van, ja, de Coen brothers, filmt het als een film noir met een paranoïde tragische held en een femme fatale.

Geen jonge Macbeths zoals bij Polanski maar zestigers, onderkoeld vertolkt door Denzel Washington en Frances McDormand, beiden met aardig wat theaterervaring en op weg naar hun respectievelijk derde en vierde Oscar. Brendan Gleeson is een bijzonder beminnelijke koning Duncan en met haar spinnenlichaam speelt Kathryn Hunter de drie heksen in haar eentje. Het kleurenblind casten – Macbeth, Macduff en familie zijn zwarte Schotten – is in deze zwart-wit versie veel minder storend dan bijvoorbeeld een zwarte Ann Boleyn in kleuren. Trouwens, al in 1936 situeerde Orson Welles zijn Harlemtheater Macbeth in Haïti met de drie heksen als voodoo beoefenaars.

Gefilmd met heel veel mist en raven die zo lijken weggevlogen uit Hitchcocks The Birds, lijkt deze versie op een monochrome nachtmerrie in Dunsinane, Macbeths kasteel in Inverness. Dunsinane is hier een immens modernistisch huis met Eschereske gangen en trappen, erg theatraal en zeer sfeer scheppend.

Afficionado’s zullen merken dat ‘If we should fail? We fail!’ fatalistisch wordt gedeclameerd, de dronken portierscène deze keer niet wordt geschrapt, de mysterieuze derde moordenaar hier duidelijk geïdentificeerd wordt, alleenspraken (soliloquies) nooit in voice over zijn en de hallucinatiescènes met de dolk en de vermoorde Banquo op het banket, erg low key worden verfilmd. Het verrassende einde met Fleance is schatplichtig aan Kurzel en Polanski.

Something wicked this way comes

Blijft de vraag waarom Joel Coen zo nodig Macbeth wou verfilmen amper zes jaar na Justin Kurzels versie: in het Coen-canon zat er nog geen Shakespearestuk, en Joels echtgenote Frances McDormand wou de rol van de ‘vierde heks’ graag vertolken. Bovendien staan de gebroeders Coen zeker niet afkerig tegenover literaire adaptaties: Homerus in O Brother, Where Art Thou? en Cormac McCarthy’s hypergewelddadige en bloederige roman No Country for Old Men.

Macbeth past perfect in Joel Coens (en diens broers) fascinatie voor misdaad, vergelding en corrumperende macht. Zowat elk land meent een Macbeth te (h)(er)kennen in zijn geschiedenis. Wijzelf hebben door het stuk een soort fingerspitzengefühl ontwikkeld voor het kwade en denken dan: ‘De jeuk in mijn duimen zegt mij, iets boosaardigs is nabij!’ ‘By the pricking of my thumbs, Something wicked this way comes!’ Heel handig in deze donkere tijden.