‘Unorthodox’: taboedoorbrekende cultuurkritiek

We blijven nog tot 3 mei in quarantaine. Tijd genoeg om de acht seizoenen en 73 afleveringen van Game of Thrones, de populairste tv-serie aller tijden, te bingewatchen. 72 uur en 34 minuten, oftewel iets meer dan drie dagen. Toch? Nee, we gaan wat minder tijdrovend comakijken! Naar de vier afleveringen van de uitstekende en bijzonder interessante 4-delige Duitse miniserie Unorthodox (213 minuten, geen 4 uur dus).

Jiddish en chassidisch

Unorthodox gaat niet over een prinses met draken, maar over een gewoon meisje. Nu, zo gewoon is ze ook weer niet!  Ester ‘Esty’ Shapiro is een 19-jarige chassidische Joodse die haar streng orthodoxe familie in Brooklyn ontvlucht naar, uitgerekend, Berlijn. Unorthodox, Jiddisch gesproken, is gebaseerd op de memoires Unorthodox: The Scandalous Rejection of my Hasidic Roots (2012) van Deborah Feldman. Feldman is trouwens even te zien op de achtergrond in episode 4, wanneer Esty een lippenstift koopt.

Charismatische Shira Haas

De miniserie werd geregisseerd door de Duitse cineaste Maria Schrader, die als actrice Jaguar vertolkte in Aimée & Jaguar (1999) over een lesbische relatie tijdens het naziregime. Esty wordt magistraal vertolkt door de 25-jarige Israëlische actrice Shira Haas. Met haar frêle fysiek (1.58 m en 50 kg) heeft zij een overweldigende en charismatische presence op het witte doek!

Dat is ook nodig om bij de kijker begrip op te wekken voor wat het betekent op te groeien in de Satmargemeenschap. Zij zijn holocaustoverlevers die het jodendom opnieuw willen opbouwen. Daarbij willen ze zo weinig mogelijk invloed van moderne communicatiemiddelen zoals smartphones en computers. De beweging heeft haar basis in de wijk Williamsburg in Brooklyn, New York, waar ongeveer 40.000 geloofsgenoten wonen. Ze spreken Jiddisch: een mix van Duits, Hebreeuws en de lokale taal — Engels dus.

‘Ik ben anders dan andere meisjes’

Dat seks en religie in deze orthodoxe gemeenschap niet de beste maatjes zijn, mag blijken uit Esty’s voorbereiding op haar (gearrangeerd) huwelijk met Yanky. Hij is een ietwat mensenschuwe, totaal onervaren jongen die vrijt met alle kleren aan, bedolven onder zoveel mogelijk dekens. ‘Ik ben anders dan andere meisjes,’ vertelt Esty hem. ‘Anders is goed,’ beaamt hij. En dus moet Esty iedere vrijdag gemeenschap hebben met Yanky, mits ze ‘rein’ is natuurlijk. Het is namelijk de bedoeling zoveel mogelijk kinderen te maken om de 6 miljoen Shoah-slachtoffers aan te vullen. Een desastreus seksleven, volgens de lokale therapeute, te wijten aan Esty’s vaginisme, waardoor ze geen seks kan hebben zonder pijn.

Maar weet Esty wel hoe ze een voorbeeldige chassidische Jodin kan zijn?  Weet ze wel dat ze er constant moet voor zorgen dat haar man zich altijd als een koning voelt, vooral in bed? Potsierlijk, ja mesjogge en totaal vrouwonvriendelijk! Wanneer ook haar schoonmoeder zich moeit met haar seksleven vlucht Esty — toch zwanger geraakt — uit dit verstikkende milieu naar Berlijn.

Zwaar beladen symboliek

Daar aangekomen zoekt ze eerst haar moeder die — toen Esty amper drie jaar was — zelf de chassidische gemeenschap ontvluchtte.  Ze ontmoet een groepje muziekstudenten die haar gidsen in een voor haar nieuwe wereld. Een waar mensen elkaar kussen op straat, mogen genieten van muziek en kunnen zwemmen in badpak.

In de Wannsee beleeft ze haar symbolische herrijzenis. Volledig gekleed gaat ze het water in, gooit ze haar pruik weg — een vriendin vermoedt dat zij kankerpatiënt is — en dobbert ze als herboren in het water. Ironisch genoeg speelt deze wedergeboorte zich af tegenover het Haus der Wannseekonferenz. Sinds 1992 is dit een herinneringscentrum aan de Wannseeconferentie. Daar werd op 20 januari 1942 op uitnodiging van nazileider Reinhard Heydrich een nog geen twee uur durende bijeenkomst gehouden. Doel van de conferentie was het ‘jodenvraagstuk’ definitief op te lossen: de Endlösung!

Een gelijkaardig gedurfde en macabere symboliek vinden we terug in de Israëlische film Mountain (2017) van Yaelle Kayam, die zich bijna volledig afspeelt rond de grafzerken van het kerkhof naast de Olijfberg in Jerusalem. Verwaarloosd door haar steeds afwezige man die Yeshiva-leraar is, zal de jonge echtgenote seks leren kennen bij de drugsverslaafden op het kerkhof. Een wederopstanding op de Olijfberg! Het bijbelboek Zacharia noemt de berg als de plaats waar God aan het einde der tijden zal beginnen met het tot leven wekken van de doden.

De symboliek op het einde van Unorthodox is minder morbide. Esty vindt haar eigen stem, niet in Schuberts An die Musik maar in Mi Bon Siach, de melodie gespeeld tijdens Esty’s huwelijk met Yanky. In een poging om Esty terug te winnen, zal Yanky zijn pijpenkrullen afknippen.

In godsnaam, geen Unorthodox seizoen 2

Unorthodox heeft een open einde. Zal Esty toegelaten worden op het conservatorium? Zullen Yanky en neef Moishe, die zorgen voor het thrillerelement in de miniserie, Esty’s baby naar Williamsburg willen meenemen? Hopelijk komt er nooit een seizoen 2 om deze vragen te beantwoorden, want één ding is zeker: Esty heeft haar doel bereikt door op te komen voor identiteit, emancipatie en gelijkheid voor man en vrouw!

Shtreimel, payot en mikvah

Wat vooral opvalt, is de respectvolle representatie van religieuze rituelen en klederdracht van chassidische joden, zonder die ooit te ridiculiseren. Zo zien we velen bij het binnenkomen de mezoeza aanraken en vervolgens de vingers naar de lippen te brengen. Dit is een tekstkokertje met teksten uit Deuteronomium op een rechterdeurpost aangebracht. We begrijpen nu waarom de bruidegom het gezicht van de bruid bedekt met een sluier. We weten nu wat een shtreimel, een payot en een mikvah is. Inderdaad, de Jiddische naam van de bonten hoed die wordt gedragen door vele gehuwde chassidisch-Joodse mannen, de lange pijpenkrullen en last but not least het ceremoniële reinigingsbad dat de vrouw moet nemen voor haar huwelijk. Meer informatie krijgen we daarover in de making-of, de behind-the-scenes episode van 21 minuten.

Hoffy’s en Kleinblatt

Voor de meesten van ons totaal onbekend terrein, voor diegenen die ooit de lezingen van Israëlkenner Ludo Abicht gevolgd hebben, of zijn boek De Joden van Antwerpen lazen, zeer herkenbaar. En voor diegenen die bij Hoffy’s gevulde aubergines of gevulde karper gaan eten en bij bakker Kleinblatt kummelbrood of kaastaart kopen, alledaagse kost. Want inderdaad in Antwerpen bevindt zich de derde grootste chassidische gemeenschap, circa 20.000 orthodoxe joden.

Israël is zowel Dana International als Bnei Brak

Zeven kilometer ten oosten van Tel Aviv ligt Bnei Brak, een stad in Israël bekend om zijn orthodoxe enclave van ultrareligieuze joden. Geloof het of niet: Op de reclameposters voor de nieuwe Smurfenfilm Smurfs: the lost village werd de smurfin verwijderd omdat het verboden is naar afbeeldingen van vrouwen te kijken. Bnei Brak is ook de stad waar Menachem Lang, het wonderkind met de gouden stem, seksueel misbruikt werd door leden van zijn gemeenschap. Vijftien jaar later keerde hij terug naar zijn geboortestad. Dat is te zien in de documentaire M van Yolande Zauberman. Zij won de Bayard d’Or voor beste film 2019 in het FIFF Namen. Daartegenover staat het Israël van Dana International, de Joodse transgender zangeres die in 1998 het Eurovisiesongfestival won met het nummer Diva. Israël, van uiterst conservatief tot extreem vooruitstrevend!

Cultuurkritische films

Unorthodox past perfect in de stroom cultuurkritische Israëlische films die ruim achttien jaar geleden begon met Kadosh van Amos Gitai. Sindsdien hebben we heel wat taboedoorbrekende films de revue zien passeren. Eyes Wide Open en Jossi & Jagger over homoseksualiteit, Gett: The Trial of Viviane Amsalem over echtscheiding en de politiek kritische films Waltz with Bashir en Lebanon. Met Mountain van cineaste Yaelle Kayam en de miniserie Unorthodox moet het ultra-orthodoxe geloof eraan geloven.

De grootse troef van de miniserie is echter dat de kritiek op bepaalde religieuze, oerconservatieve uitwassen gebracht wordt met respect, eerbied en begrip.