Wijven van de wereld

Ik heb me nooit echt verdiept in de middeleeuwen. Ik beschik dus met mijn schamele fantasie over een beeld van vuile, donkere steegjes. Vele kwalijk riekende geuren. Nachtemmers die door het raam naar buiten gekieperd werden. Het zal u niet verbazen: ook enig stripverhaal-cliché is mij niet vreemd…

Ik zal het zo samenvatten

Uiteindelijk wint de nieuwsgierigheid. Ik wou wel eens weten wat de late middeleeuwen dan wél betekenden voor vrouwen. Wijvenwereld  is dankzij de hierin opgenomen anekdotiek een aangenaam ‘historisch’ boek om lezen. Dat is een verademing.
De opgenomen verhalen tonen enerzijds een beeld van de sociale (gender)ongelijkheid — het was niet altijd en overal koek en ei — en schetsen anderzijds de belangwekkende rechten die vrouwen vaak konden afdwingen via empathische rechters in stadsraden. Dat het niet altijd zonder spanningen ging, is niets meer dan een mensenkwestie. 

Geuzennaam

‘Wijf‘ was de gebruikelijke en niet-denigrerende benaming voor vrouwen. Met de vele voorbeelden in het boek voor ogen, zou je het nu een geuzennaam kunnen gaan noemen die je vandaag de dag moet verwerven door je uitstraling, je mondigheid en alertheid, je ‘naturel’ qua gezag en het ontzag dat je inboezemt.
Het boek vertelt de verhalen van vurige en kleurrijke vrouwen die hun geuzennaam al lang als vanzelfsprekend verdienden. Wijven van de wereld.

Al scheldend, al vechtend, al vrijend

In tegenstelling tot wat ik dacht — al stond ik er nooit echt bij stil — beschikten vrouwen wel degelijk over flink wat rechten, die ze gebruikten om handel te drijven, hun mening te verkondigen en hun wil door te drukken. Al scheldend, al vechtend, al vrijend. Ze kochten en verkochten, ze investeerden, ze procedeerden, ze hadden lief, ze bekritiseerden, ze rebelleerden… vaak ook samen met hun man of hun gezin. Dat klinkt al meteen als een interessanter en duidelijk ánder beeld van de late middeleeuwen. Het boek sloopt daarmee een aftands wereldbeeld, het opent een andere wereld, schrijft Jeroen Olyslaegers op de achterflap.

Quote

‘Dit boek laat zien hoe spannend de middeleeuwen worden als het vizier op vrouwen in de de Lage Landen wordt gericht. Een ongekend rijke wereld gaat voor ons open. Door de blik te richten op vrouwen, komt het leven van gewone mensen tot leven.’ – Els Kloek, historica

Vroeger was alles beter

Het boek begint alvast met het voorbeeld van een gescheiden vrouw die van haar overspelige man de betaling van de huishuur eiste. Ook al woonden ze niet meer samen, ook al was de vrouw een ‘coopwijf‘ die dus haar eigen inkomen had, oordeelde de rechtbank dat de man niet aan zijn financiële plichten als echtgenoot voldeed en werd hij in het vonnis — ten exemple ––  verplicht om meteen de huursom te betalen.
Vergelijk dat met de voorbeelden in sharia-rechtbanken (VK):  vrouwendiscriminatie (bij echtscheidingen bijvoorbeeld) is daar openlijk zichtbaar en wordt anno 2019 niet eens weggemoffeld. Leve de middeleeuwen?

Allen zijn gelijk, maar sommigen zijn gelijker

Vanzelfsprekend was niet alles paradijselijk en ideaal. Niet alle vrouwen trokken in een dispuut meteen naar de rechtbank. Sommige vrouwen hadden een streepje voor. Alle burgers waren dan wel principieel gelijk, maar de verschillen in welstand, afkomst, reputatie bepaalden wie (extra) privileges had en wie niet.  De wijvenwereld was een ongelijke wereld, vertellen de auteurs, maar dat gold ook voor de middeleeuwse mannenwereld. Gelijkheid in ongelijkheid dus.

Bedrijvige vrouwen

Het boek maakt overzichtelijke hoofdstukjes over gehuwde vrouwen,  ondernemende  vrome, werkende, ruziënde, vrijende vrouwen.

In een hoofdstuk over ‘Bedrijvige vrouwen’ lees je verhalen over alleenstaande vrouwen die vrij contracten konden afsluiten en over hun goederen konden beschikken. In huwelijkse staat werden die rechten beperkter en heeft ze in principe toestemming nodig van de echtgenoot. Het boek wijst echter op de vele uitzonderingen, waarbij vrouwen toch transacties konden aangaan zonder toestemming van hun man. Het Brabantse recht gaf vrouwen het recht om als coopwijf handel te drijven: daardoor kon een vrouw volledig zelfstandig contracten afsluiten. Dat had overigens niets te maken met gendergelijkheid, maar vooral met transparantie en duidelijkheid voor de handelspartners van gehuwde vrouwen.

Een succesvolle zakenvrouw

Kenschetsend is het fascinerend verhaal van Janne Schuts. (p.96 e.v.)
Ze begon als dienstmeid bij een gegoede burger. Als alleenstaande moeder kon Janne niet terugvallen op de bestaanszekerheid van een huwelijk, noch kon zij rekenen op enig erfrecht.  Toch bouwde ze een succesvolle zakelijke carrière uit. Ze was een tijd vishandelaarster en kocht zich later een licentie om een haringkraam uit te baten op de Antwerpse vismarkt.  Uiteindelijk stortte zich als investeerder op de kapitaal- en vastgoedmarkt. Jawel!  Banken bestonden niet en wie geld nodig had richtte zich tot een privépersoon. Als financierder en geldschieter sloot Janne een lange rij van leningen af, goed voor een totaalbedrag waar een geschoold vakman veertig jaar moest voor werken.
Dat zij daarmee geen alleenstaand geval is, bewijzen de cijfers: in het midden van de 14de eeuw werd ongeveer 25% van de transacties in Gent afgesloten door een vrouw.
Haar levensverhaal toont dat ook een alleenstaande vrouw belangrijk ondernemerschap kon uitbouwen. In een vrouwonvriendelijke samenleving, waarin de rechten van (ongehuwde) wijven/moeders beknot worden, zou dit nooit mogelijk geweest zijn.

Onversaagd in mondigheid

De talloze voorbeelden maken het boek niet alleen levensecht en ‘kleurrijk’ om lezen, ze  scheppen tegelijk een beeld van ondernemende, mondige  vrouwen die hun kansen grepen of creëerden en die actief participeerden in het maatschappelijk leven. Geweld, brute botheid en ongelijkheid maakten deel uit van het leven, maar niet zelden stelden vrouwen het wangedrag van hun echtgenoot aan de kaak, weigerden ze een huwelijk of brachten ze een verkrachter voor de rechtbank.

Mogelijkheden

Het economisch kader van de laatmiddeleeuwse stad, zo schrijven de auteurs, ‘schiep tot op zekere hoogte mogelijkheden voor vrouwen om werk op een professionele en zakelijke basis uit te oefenen, ondanks de vele barrières die corporatieve ambachten wel eens opwierpen. (blz 160)
Vrouwen waren actief op de arbeidsmarkt: helemaal zonder beperkingen konden ze niet altijd opereren, maar toch bood vooral de context van een huisgezin hen een aantal mogelijkheden om ook binnen ambachten actief te zijn.

De vele verkoopovereenkomsten, verbintenissen, financiële afspraken, transacties werden als tegensprekelijk bewijs vaak op papier vastgelegd, en voor de zekerheid officieel geregistreerd. De hierboven genoemde Janne Schuts liet bijvoorbeeld 158 contracten registreren.

Het is een huzarenstukje van de auteurs — Jelle Haemers, Andrea Bardyn en Chanelle Delameillieure (red.) — dat ze veel van deze documenten verzamelden en er een fascinerend beeld konden uit distilleren van wat wel eens de ‘donkere middeleeuwen’ genoemd werd. In dat opzicht is Wijvenwereld een ware eyeopener.

Waakzaamheid

Ik eindig met de slotzin uit het boek. ‘In de middeleeuwse samenleving streden stedelingen collectief voor hun rechten en stonden vrouwen op hun strepen. Het waren “wijven van de wereld”. Hoe dan ook, in het mooie en aangename land van Brabant was waakzaamheid geboden. Dat gold voor sluwe vrouwen als dwaze mannen.’

Waakzaamheid. Laten we dit anno 2019 toch nog ter harte nemen.

_____

Een vrolijke noot?  In de Cent nouvelles nouvelles, een verhalenbundel die rondging aan het Bourgondisch Hof met aangedikte en humoristische vertelsels uit het leven, tot vermaak van de edelen — vertelt de (anonieme) auteur dat ‘Brabant een mooi land is vol achterlijke mannen en slimme vrouwen.’ …
Voor wie zich aangesproken voelt. 😉