Wit-Rusland: een land om te leven

Naar aanleiding van de presidentsverkiezingen van 9 augustus 2020, waarbij Loekasjenko voor de zesde keer ‘verkozen’ werd, verschenen er twee boeken, waaronder Een land om te leven van Doorbraakmedewerker Ardy Beld. Sinds 1994 is Loekasjenko aan de macht in Wit-Rusland. Het Oost-Europese land telt slechts 9,5 miljoen inwoners telt, hoewel het vijf keer zo groot is als Nederland en zeven keer België.

Het andere boek, De laatste dictator in Europa, is van Christophe Brackx, journalist en tv-maker. Het is geen geschiedkundig boek, al komt de geschiedenis wel terloops aan bod. Vaak zijn dat de interessantste delen. Het grootste deel is een aanklacht tegen de zoveelste vervalste verkiezingen, de jarenlange onderdrukking en de dagelijkse mishandeling van vreedzame betogers.

Brackx beschrijft zijn verblijf van dag tot dag in diverse steden, van 4 tot 11 augustus 2020 en merkt dat de armoede toeneemt: de meesten verdienen minder dan 500 Wit-Russische roebel per maand, zo’n € 175 (Beld citeert € 400 als officieel cijfer). Velen gaan werken in Rusland, Polen of de Baltische staten.

Ontbrekende identiteit

Loekasjenko zelf is van zeer eenvoudige afkomst: zijn moeder, Jekaterina Loekasjenko, was een melkmeisje, zijn vader is onbekend. Hij klom op in de CPSU, bewondert Stalin en werd in 1994 verkozen tot president. Hij beslist over alle budgetten en benoemt de alle belangrijke functionarissen. Met extreem goedkope wodka (vanaf € 0,3 per liter) probeert hij de bevolking aan zich te binden.

Het antisemitisme dat in de Sovjet-Unie bestond, bestaat ook nog in Wit-Rusland. Men leert er in het onderwijs weinig over de holocaust en het vernietigingskamp Maly Trascianec. Een miljoen Joden — 90% — werden genadeloos uitgeroeid door de nazi’s. In 1991 woonden er in Wit-Rusland nog 112 000 Joden, in 2002 nog 24 000, vandaag nog 8 000. Meer dan 100 000 Joden zijn geëmigreerd naar de Verenigde Staten of Israël. Bij de bekende emigranten en hun nazaten horen Marc Chagall, Ossip Zadkine, Chaim Weizmann, Shimon Peres, Menachem Begin, Yitzhak Shamir, Noam Chomsky, Michael Bloomberg, Ralph Lauren, Michael Marks en Trump-schoonzoon Jared Kushner.

Een Wit-Russische identiteit ontbreekt. Door de vele deportaties van Stalin hebben de Wit-Russen voorouders uit alle hoeken van de Sovjet-Unie. Stalin heeft ook meer dan een miljoen Wit-Russen laten vermoorden en een half miljoen als ‘koelakken’ verbannen. De schoolboeken zwijgen daarover. Niemand weet trouwens met zekerheid waar het begrip ‘Wit-Rusland’ vandaan komt. De onafhankelijkheid in 1991 was een verrassing, want Belarus was enkel in 1918 een volwaardig land en dan nog maar gedurende zes maanden. Loekasjenko heeft de Wit-Russische taal vervangen door het Russisch, zoals Stalin ook deed in de jaren 30. Vandaag spreekt 90% van de Wit-Russen enkel Russisch.

Vooruitgang en censuur

De inwoners hebben het nu wel beter dan onder het bewind van de Sovjet-Unie: ze kunnen reizen, westerse goederen kopen, via het internet onafhankelijke informatie opdoen. Drie miljoen Wit-Russen wonen in het buitenland. Vooral Warschau is een toevluchtsoord. Als blanke, werklustige migranten met dezelfde cultuur en waarden als de Polen, zijn ze daar zeer welkom.

De kernramp van Tsjernobyl trof voor 70% mensen uit Wit-Rusland. Loekasjenko blijft de gevolgen ontkennen. In de besmette zone wonen nu opnieuw 2 miljoen mensen, vooral landbouwers, met 800 000 kinderen. De melk bevat radioactieve en kankerverwekkende elementen. Vooral kinderen krijgen schildklierkanker en psychische problemen. Nobelprijswinnares Svetlana Alexijevitsj schreef er een boek over, maar dat mag in haar eigen land niet verschijnen.

Repressie

Bij elke verkiezing wordt mateloos veel geweld gebruikt door de ordetroepen. Kandidaten van de oppositie worden vooraf opgepakt, het internet wordt platgelegd, manifestanten worden in elkaar geslagen en veroordeeld tot celstraffen met mishandeling en foltering. Soms verdwijnen ze definitief. Arrestanten zitten met 50 in kleine cellen bedoeld voor 5, zonder enige hygiëne, soms zonder wc, zonder eten, verwarming of contact met de familie.

De uitslagen worden steevast vervalst. In augustus 2020 stemde wellicht 70% op Svetlana Tichanovskaja, maar de overheid publiceerde een andere uitslag: 80,23 % voor Loekasjenko, 9,9 voor Tichanovskaja. Xi Jinping feliciteerde Loekasjenko als eerste, Poetin volgde. De leden van het repressieapparaat worden zeer goed betaald: ze krijgen vier keer het gewone maandloon, bovendien een staatsappartement en andere voordelen.

Na de verkiezingsweek verlaat Brackx het land en beseft dat hij er (na de publicatie van dit boek) nooit meer zal mogen komen zo lang Loekasjenko aan de macht blijft. Hij reist via Warschau, waar hij nog enkele van de 20 000 Wit-Russen ontmoet, waaronder medewerkers van Belsat-tv, de vrije Wit-Russische tv-zender die vanuit Warschau uitzendt.

De eerste dictator in Europa

Terug in België verneemt Brackx dat honderden Wit-Russen vermist zijn na de verkiezingen: deels zwaargewond in ziekenhuizen, deels in gevangenissen of gewoon vermoord. Onder hen ook vele niet-betogers: toevallige passanten. Dokters die getuigen over de folteringen, worden nadien zelf opgepakt en gefolterd. Wit-Rusland is Europees folterkampioen. Brackx eindigt pessimistisch: Loekasjenko is misschien niet de laatste, maar de allereerste dictator van Europa in de 21ste eeuw.

Brackx is zeer goed op de hoogte van de geschiedenis van en de toestanden in Oost-Europa. Door zijn vele persoonlijke contacten in Belarus, kan hij tot in detail vertellen hoe er gefraudeerd, gefolterd en gemoord wordt. Vele lezers weten dat er een dictatuur is, weinigen beseffen welke wreedheden daar dagelijks begaan worden.

Telegram-interviews

Over naar het tweede boek. Ardy Beld, vertaler Russisch en Duits en correspondent voor Doorbraak, geeft eerst een nuttige woordenlijst en dan een beknopte geschiedenis. Beld vult vervolgens aan met een portret van Loekasjenko en zijn medewerkers en van de voornaamste oppositieleden, en met duiding over de rol van het Kremlin. Daarna interviewt hij Wit-Russen, van op afstand, via Telegram. Belds interviews gaan onder andere over de ambities van Poetin met Wit-Rusland, nadat hij Oekraïne is kwijtgespeeld. Ook spreekt hij met Wit-Russen over het ontbreken van vrije verkiezingen, het parlement waar de oppositie niet vertegenwoordigd is, en de wrede folteringen van arrestanten.

Steeds dezelfde wantoestanden vormen de rode draad doorheen de interviews: moorden op oppositieleden, overvolle cellen, ontslag voor wie betoogt, enzovoort. Ook topsporters, tv-sterren en Russische journalisten belanden in de cel op beschuldiging van sympathie voor de betogers. Tussen 9 augustus en 16 november 2020 — amper 3 maanden — werden meer dan 20 000 Wit-Russische burgers gearresteerd en veroordeeld.

Vele Wit-Russen leven onder de armoedegrens. Het gemiddeld inkomen is volgens Beld € 400 per maand, het pensioen € 150. Levensmiddelen kosten nochtans evenveel als in West-Europa. Hoe gezinnen moeten overleven als man of vrouw voor jaren de cel in vliegt — of zonder spoor verdwijnt — blijft een raadsel.

Beld geeft een afstandelijker verslag van de gebeurtenissen van het voorbije jaar. Brackx leeft geëngageerd mee met de oppositie, verblijft ook bij hen thuis, betoogt met hen mee en gaat met hen op de loop. Hij vertelt meer over de geschiedenis en de miserie tijdens de terreur van Stalin en tijdens de Tweede Wereldoorlog, toen Wit-Rusland een kwart van zijn bevolking verloor. Brackx eindigt zijn verhaal al in augustus 2020, Beld gaat verder tot februari 2021, wanneer de betogingen (voorlopig) afgelopen zijn. Beide boeken bevatten helaas schrijffouten.