Zelfs de verlichting is diep christelijk

Nee, aldus de Britse geschiedschrijver Tom Holland in Heerschappij, zijn wervelende westerse beschavingsgeschiedenis. Jezus heeft waarschijnlijk nooit een echt kruis gedragen maar slechts het horizontale dwarshout ervan, het patibulum zoals dat in het Latijn heet. Maar zijn invloed op onze levenswijze en manier van denken kan niet genoeg overschat worden. Zelfs in onze dagen waar wetenschap en gezond verstand op het eerste gezicht de boventoon voeren. Vandaar de terechte Nederlandse ondertitel: Hoe het christendom het Westen vormde. Een frappant onderscheid met de originele Engelse die het had over The Making of the Western Mind. 

Jezus’ influencers

Maar de Nederlandstalige vlag dekt de lading. Holland reconstrueert in 21 tranches de vie op een aanstekelijke manier de voornaamste momenten waarop Jezus’ influencers bewust of onbewust de christelijke waarden in onze geesten en harten hebben geëtst. Telkens snijdt hij een welbepaald ogenblik in de geschiedenis aan met goed gekozen hoofdrolspelers-leiders die het christelijke verhaal op hun manier verder ingang deden vinden.

Hij begint in Athene in 479 voor Christus waar de Perzen hun Waterloo beleefden en hij eindigt met de bemoedigende woorden van domineesdochter-Duits kanselier Angela Merkel in 2015 die een uitgewezen asielzoekster over de bol aaide dat het allemaal nog wel goed zou komen. Holland maakte furore maakte met zijn Romeinse geschiedschrijving over het einde van de Republiek (Rubicon) en de Julisch-Claudische keizersdynastie (Dynastie). Eerder werd Holland al gevierd als een nieuw historisch toptalent voor Perzisch vuur, het relaas van de dubbele Perzisch-Griekse krachtmeting waarmee hij hier begint.

De weg ná Canossa

Hij pleegde ook een studie over de opkomst van de islam (Het vierde beest) in de  vroege middeleeuwen en schreef een magistraal boek over de revolutionaire elfde eeuw toen paus Gregorius VII in 1077 de Duitse keizer Hendrik IV op de knieën dwong. De gang naar Canossa bevat in zekere zin de kiemcel van Heerschappij, zijn summa van de westerse geschiedenis. Toen beschreef hij al  hoe de door Gregorius afgedwongen scheiding van kerk en staat op langere tijd tot secularisme zou leiden en een wegduwen dus van de kerkelijke invloed uit het gewone leven: ‘Pikante paradox is dat het idee van een seculiere samenleving uiteindelijk aan het pausdom is te danken. Voltaire (…), het multiculturalisme en het homohuwelijk: stuk voor stuk mijlpalen op de weg na Canossa.’

Maar eerst haalt hij breed uit om te beschrijven hoe de Perzen, lang voor Christus’geboorte, het leven reeds als een strijd tussen licht en duisternis opvatten. In de Romeinse episodes focust Holland op het belang van de stoïcijn Posidonius, leermeester van Cicero trouwens, die met zijn ‘leven volgens de natuur’ de christelijke ideeën van Paulus fundamenteel zou hebben beïnvloed. De Romeinen lanceerden met hun begrip van de apotheose (letterlijk: hemelvaart) de status van vergoddelijking die later Jezus ten deel zou vallen. Dat na de dood van Caesar een komeet het Romeinse Capitool verlichtte, echoot na in de ster die de geboorte van Jezus aankondigt. De vergoddelijking van Augustus – divi filius of zoon van God – resoneert in Jezus, de zoon van God.

En ook de term evangelie of blijde boodschap werd een halve eeuw voor het te boek stellen van de christelijke evangelies letterlijk gebruikt om de nalatenschap van Augustus op bronzen platen te proclameren. Vooral in Galatië in centraal-Turkije wemelde het van dergelijke ‘goed nieuws’-inscripties om de bewoners ervan te herinneren aan de immense prestaties van keizer Augustus. Hij had er immers voor gezorgd had dat de wereld eindelijk was gepacifeerd en één geheel vormde. Vandaar is het maar een kleine stap naar de universele heilsleer van de katholieke kerk een  paar decennia later, en zien we hier zelfs het opstapje naar de proclamatie van de universele rechten van de mens op het einde van de achttiende eeuw.

In de geest van Christus

Paulus, die in Galatië thuis was, wordt algemeen beschouwd als de grondlegger van het christendom. Zijn leven in de geest van Christus (in Christo) was voor iedereen toegankelijk die persoonlijke verlichting ambieerde voor zijn pijn en verdriet. Paulus’ christendom appelleerde aan elke mens: van arm tot rijk, van slaaf tot meester. De aandacht voor de zwakkeren en kwetsbaren in de samenleving die zo typisch is voor het christendom kreeg trouwens ook bij de sociaal sterke en rijkere elite de nodige weerklank, zeker in tijden van pandemieën die ook toen al geregeld uitbraken. De manier waarop christenen aan ziekenzorg deden stak schrijnend af bij de voorchristelijke manier om zieken uit de gewone samenleving te bannen, of zelfs te liquideren.

Holland is op zijn best wanneer hij de middeleeuwen aandoet, en zeker de elfde eeuw toen de scheiding van Kerk en Staat door de paus zelf werd geïnitieerd met alle gevolgen van dien. Als de wereldlijke machthebbers hun handen van de bisschopskeuze moesten houden, dienden kerkleiders op hun beurt de politieke machthebbers niet lastig te vallen met hun beleidskeuzes. Holland legt uit hoe het afstoffen van het Romeinse recht door juristen uit de onder kerkelijke impuls opgerichte rechtenfaculteit in Bologna het natuurlijke recht, zoals gepredikt door de stoïcijnen en Paulus, meer en meer ingang zou doen vinden. Irnerius met zijn commentaren en vooral het Decretum van de monnik Gratianus dat rond 1150 werd afgerond, zorgde voor het begin van onze wetgeving, met dank aan Paulus: ‘De hele wet is opgesomd in een enkel gebod: “Hou net zoveel van uw  buurman als van uzelf.” ‘

De schoot van vrouwen

Ondertussen stimuleerden steeds weer nieuwe revolutionaire bewegingen in het christendom – of het nu de donatisten en pelagianen waren, de bedelordes of de waldenzen en het protestantisme van Luther en Calvijn of de quakers en diggers – een verdere verfijning van die persoonlijke, individuele verlichting of gewetensvrijheid waar Paulus al voor gepleit had. Uiteindelijk zou die via Spinoza’s deïsme (deus sive natura) waarin God als grote natuurlijke horlogemaker werd voorgesteld, uitmonden in de verlichting van de achttiende eeuw met Kants categorische imperatief om niemand iets aan te doen dat je zelf niet zou willen ondergaan. De afschaffing van de slavernij, zoals die voor het eerst door het anglicaanse Engeland en later door het protestantse Amerika zou worden bepleit, waren hiervan de rechtstreekse gevolgen.

Wanneer de hippies in de jaren zestig hun evangelie van ‘all you need is love’ verkondigen, is het origineel, aldus Holland, ironisch genoeg nooit ver weg.  Hij eindigt, zoals gezegd, met Merkels memorabele, troostende gebaar waar het gebod van naastenliefde van afspat en merkt daarbij fijntjes  op dat doorheen al de eeuwen van westerse beschaving het meestal de vrouwen waren die via de opvoeding van hun kroost voor de civiliserende factor zorgden: ‘De christelijke revolutie is vooral tot stand gekomen op de schoot van vrouwen.’

Korreltje zout

Holland is een meeslepende verteller die via pittige anekdotes en treffende details — een beetje zoals Bart Van Loo in zijn Bourgondiërs — de lezer moeiteloos meeneemt in zijn great sweep door de geschiedenis. Zijn halsbrekende associaties geven te denken, zoals die keer dat hij  de 4de-eeuwse bisschop Martinus ‘Sint Maarten’ van Tours ook tijdens de Franse Revolutie opvoert als sansculot.

Dat Tolkien in zijn epos In de Ban van de Ring voor zijn epische strijd bij Minas Tirith inspiratie vond bij de veldslag aan de Lech (bij Augsburg) in 955 waarbij een Saksische minderheid een veelvoud aan Magyaarse troepen versloeg, is ook een eye opener. Zoals Karel Martel, grootvader van Karel de Grote, de moslims in het defensief drong bij de slag van Poitiers in 732 en ondertussen zijn Karolingische huismacht voor decennia op de keizerstroon hees, zo was Otto I met zijn legendarische pushback medio de 10de eeuw ook de grondlegger van een hernieuwd Romeins Rijk.

En ja, of de verlichting vanaf de 18de eeuw echt zo christelijk oogt als Holland hier voorstelt, moet met een korreltje zout worden genomen. Holland heeft als volbloed historicus-verteller weinig oog voor de sociologisch-economische context van gebeurtenissen.  Maar een kniesoor die daarover maalt. Ik zie het iemand anders Holland niet zo snel nadoen: op nog geen 600 bladzijden de hoogtepunten van de hele westerse geschiedenis  caleidoscopisch doen oplichten met een rode draad die bijzonder overtuigend én hoogst entertainend wordt geweven.