Vandaag 1516: begrafenis van de mysterieuze schilder Jeroen Bosch

Na zijn overlijden, enkele dagen eerder, wordt Jeroen Bosch begraven in ’s-Hertogenbosch (Noord-Brabant). Hij is 66 geworden, maar we hebben bitter weinig gegevens over zijn leven. Zeker is dat hij werd geboren in een schildersfamilie: minstens vier generaties voor hem waren zijn voorvaderen kunstschilders.

Hij trouwt in 1481 met Aleid van de Meervenne, een telg uit een welgestelde koopmansfamilie uit Budel, een dorp op de huidige Nederlands-Belgische grens nabij Achel. Bosch gaat de geschiedenis in als ‘den duvelmakere’ (de schepper van duivels) en als een soort surrealist avant la lettre. Zijn satirische, fantasievolle voorstellingen zijn radicaal vernieuwend, maar hun precieze betekenis is niet altijd duidelijk.

Jeroen Bosch gebruikt in veel van zijn afbeeldingen herhaaldelijk dezelfde zinnebeelden. In een aantal filologische en kunsthistorische studies is geprobeerd deze symboliek of iconografie te ontsluieren. Zo staat de beer voor woede en de pad, meestal gezeten op een mens, betekent ‘verdorvenheid’. Als ze op de geslachtsdelen zit, is dit een toespeling op ‘verdorven lust’. Als ze op de borst of het gezicht zit, kan dit ook verwijzen naar ‘zondige verwaandheid’.

De trechter, meestal ondersteboven op iemands hoofd, staat voor ‘gemeenheid’ of frauduleuze bedoelingen: de drager van de trechter heeft zichzelf afgeschermd van de hemel, het oog van God. De pijl signaleert ook het kwaad. Soms steekt hij dwars door de hoeden van mensen, soms steekt hij in de anus van een halfnaakte persoon, wat ook een toespeling is op ‘perversiteit’. De kruik, vaak gecombineerd met een stok of er direct op gespietst, insinueert seksuele ‘lust’. Ook de doedelzak is een toespeling op de doodzonde ‘wellust’.

In christelijke afbeeldingen kan de uil niet worden geïnterpreteerd als een symbool van wijsheid in de oude, mythologische zin. Bosch beeldt de uil af op vele doeken. Vaak wordt aangenomen dat hij als nachtdier symbool staat voor ‘geestelijke blindheid’ en de genadeloze beperktheid van al het aardse. Maar de interpretatie van symbolen hangt sterk af van hun context: een positief symbool zoals de zwaan, wat in de context van Maria zuiverheid en kuisheid betekent, kan in een ander kader het tegenovergestelde betekenen. Zo siert ze een vlag van een huis dat duidelijk een bordeel is.

Met zekerheid liet Bosch zich inspireren door middeleeuwse ‘bestiaria’, geïllustreerde handschriften, waarin allerlei fabeldieren en gefantaseerde mensen voorkomen, in een overgeleverde heidense en christelijke mengelmoes. Dat wordt gesmaakt: al tijdens zijn leven is hij een beroemd schilder die opdrachten krijgt van het hertogelijk hof in Brussel. Tegenwoordig worden er ongeveer 25 schilderijen en acht tekeningen met zekerheid aan Jeroen Bosch toegeschreven. Zijn schilderijen werden veelvuldig geïmiteerd en gekopieerd.