Vandaag 1885: Hendrik de Man geboren, socialist zonder marxisme

Hendrik de Man wordt op 17 november 1885 in Antwerpen geboren in een rijke familie. Op zijn 17de is hij al revolutionair redenaar bij stakingen. In 1905 wordt hij weggestuurd van de Gentse universiteit. Hij vervolgt zijn studies in Leipzig. Met Karl Liebknecht sticht hij de Socialistische Jeugdinternationale (1907).

Hoewel hij directeur is van de Centrale voor Arbeidersopvoeding in Brussel (1911), meldt hij zich in 1914 als oorlogsvrijwilliger. Na een lang verblijf in de VS doceert hij tien jaar sociale psychologie aan de universiteit van Frankfurt. Als Adolf Hitler aan de macht komt (1933) wordt hij ontslagen.

In België lanceert hij zijn Plan de Man, tegen de economische crisis. In 1940 is hij de enige minister die niet naar Frankrijk vlucht en bij de koning blijft. Hoewel hij de socialistische partij ontbindt, verbieden de Duitsers hem elke politieke activiteit.

Ontslagen als hoogleraar aan de ULB (1941) trekt hij zich terug in een alpenhut in de Haute-Savoie. In 1946 wordt hij in België veroordeeld tot 20 jaar gevangenisstraf wegens collaboratie. Daarna is hij onder pseudoniem medewerker bij De Standaard. In juni 1953 sterven De Man en zijn vrouw in Zwitserland bij een auto-ongeluk.

Zijn observaties tijdens zijn talrijke reizen (Verenigde Staten, Rusland), zijn lange verblijven in Duitsland en Canada en de lectuur van Oswald Spengler (Pruisen en socialisme) brengen De Man tot een breuk met het marxisme. Zijn Psychologie van het Socialisme (1926) en De Socialistische Idee (1933) worden internationale succesboeken.

Hij verwerpt de mechanistische opvatting van materieel belang als drijvende kracht achter alle maatschappelijke ontwikkelingen. Voor hem is de wil essentieel, net als psychologie en ethiek. Karl Marx, schrijft hij, was verblind door het historisch determinisme. Zijn profetieën zijn vals gebleken.

De Man stelt dat we ‘het socialisme van Marx moeten bevrijden’. De sociale realiteit toont dat er niet alleen kapitalisten en proletariërs zijn, maar een groot aantal sociale middengroepen.

Weg dus met ‘de absurde abstractie van de homo economicus die alleen maar handen heeft om te produceren en een maag om te eten’. Het socialisme moet initiatief en concurrentie integreren. Net om de haute-finance aan banden te leggen, is een gemengde economie nodig die alle belanghebbenden bij het beheer van de nationale economie betrekt. Deze afwijzing van de klassenstrijd leidt De Man tot een vernieuwd socialisme dat eigenlijk gemeenschapsdenken is.