Al van de Trinitariërs gehoord?  Zelf moest ik tot voor kort het antwoord schuldig blijven. Tot een vriend mijn aandacht vestigde op een lijst Vlaamse christenslaven uit 1670. Deze slaven werden door een Frans-Vlaamse afdeling van de orde van de Trinitariërs in Algiers vrijgekocht. De Trinitariërs gaven zich tot levenstaak christenen vrij te kopen die tot slavernij waren gebracht.

Slavenhandel

Het traditionele beeld van de slavenhandel schetst een verhaal van Afrikaanse slaven richting Amerika. Maar dat is een zeer eenzijdig en totaal onvolledig verhaal.

Vanaf de 16de eeuw ontwikkelde de moslimpiraterij en de christenslavenhandel zich sneller op en rond de Middellandse Zee.  Deels uit religieuze wraak voor de verdrijving van de Moorse bezetters uit Spanje, de Reconquista. Maar evenzeer wegens de lucratieve handel die de christenslaven opleverde. De val van Granada als laatste Spaanse moslimbastion dateert van 1492.

Het gevangennemen van christenen voor losgeld maakt van de Osmaanse piraterij een jihad die zich voornamelijk op zee afspeelde. Schepen werden gekaapt. In de kuststreken werden razzia’s gehouden. De jihadisten van tegenwoordig hebben dus niets uitgevonden. Wij Europeanen hebben geen notie meer van hoe onze voorouders veelvuldig in aanraking kwamen met dit barbaars geweld. En dit leren wij ook niet meer in onze geschiedenisboeken.

Tot in de Noordzee

Vanaf de 15de eeuw werden Algerijnse kapers door de Turken aangetrokken als versterking van de Osmaanse vloot.

De meeste christenslaven werden tussen de 17de  en de 18de eeuw slachtoffers van Turkse zeerovers.  Deze waagden zich tot in de Noordzee voor hun strooptochten. Piraten waren regelmatig actief aan de monding van de Theems. En in 1627 werden vierhonderd mensen in IJsland gevangengenomen. In Vlaanderen is het geval bekend van het schip Keyserinne Elisabeth van de Oostendse Compagnie dat in het Kanaal werd overvallen. Dat was in 1724. Alle overlevende Vlaamse bemanningsleden werden meegenomen naar Algiers om daar als slaaf te worden verkocht. Gevangenen werden voornamelijk naar Algerije gebracht, maar ook naar Marokko, Tunesië en Egypte.

Eén miljoen Europese slaven

Om een idee te geven van de omvang van de christenslavernij: men spreekt van meer dan één miljoen Europese slachtoffers van de moslimpiraterij. Dit alleen voor de steden Algiers, Tunis en Tripoli. De slaven werden overal in de Maghreb als dwangarbeiders ingezet, de vrouwen tot prostitutie gedwongen als concubines van de schatrijke sultans. Het is bekend dat sultan Moulai Ismail uit Marokko op z’n eentje meer dan 25 000 Europese slaven gevangenhield.

Beroemde slaven

Een beroemde slaaf was Miguel de Cervantès (1547-1616), de auteur van Don Quichot de la Mancha. Tijdens een expeditie tegen de stad Tunis in september 1575 werd zijn schip door moslimzeerovers overvallen. Hij werd in Algiers als slaaf verkocht en zat er vijf lange jaren vast in verschrikkelijke omstandigheden.

Ook de grote Nederlandse zeeheld, Maarten Tromp (1598-1653), de latere luitenant-admiraal van de Nederlandse marine, maakte kennis met de kerkers van de slavernij. In 1609 werd hij gevangengenomen door de Engelse zeerover Peter Easton. Niet enkel Arabische zeepiraten, maar ook Europeanen, dikwijls renegaten die zich soms tot de islam hadden bekeerd om vrij te komen, waren zeer bedreven in de slavenhandel.

De Trinitaniërs of Ezelbroeders

Miguel de Cervantès werd in 1580 vrijgekocht nadat de orde van de Trinitariërs, samen met zijn ouders, losgeld hadden betaald.

Maar wie waren die Trinitariërs? Men tast nog in het duister over de precieze bedoelingen van de stichters van de orde in een tijd dat moslimpiraterij nog niet verspreid was. Alhoewel: het verband met de kruistochten is snel gemaakt.

Zeker is dat de Orde der Trinitariërs in Italië in 1198 werd opgericht door twee priesters Johannes de Matha en Felix Valois. Ze verspreidden zich eerst rond de Middellandse Zee met kloosters in Spanje, Italië, en Zuid-Frankrijk. De Trinitariërs hadden maar één bestaansreden: het vrijkopen van christenen die omwille van hun geloof gevangen waren genomen.

De Trinitaniërs leefden in armoede. Ze werden ook ezelbroeders genoemd omdat ze enkel de ezel als rijdier gebruikten. Op vele schilderijen zijn ze herkenbaar aan hun witte pij met op de borst het symbool van de orde: een rood-blauw kruis.

De bescherming van de Heilige Drievuldigheid maakte dat het cijfer drie bepalend was voor hun activiteiten. Zo besteedden ze een derde van hun inkomsten aan het vrijkopen van christenslaven.

De Trinitariërs in Frans-Vlaanderen

Behalve in het zuiden kwamen de Trinitariërs in de rest van Frankrijk minder voor. Opvallend is dat in het noorden van Frankrijk hun kloosters voornamelijk in die gebieden lagen die historisch tot de Nederlanden behoorden. De Vlaamse kloosters, voornamelijk in de 13de eeuw gesticht, waren geconcentreerd in het huidige Frans-Vlaanderen: in Dowaai, Hondschote, Convorde bij Stegers en in Morbeke bij Hazebroek.

In de rest van Vlaanderen waren er op meerdere plaatsen wel broederschappen van leken, zoals in de Gentse Sint-Jacobskerk. Het is uit de archieven van deze kerk dat Guy van Rysseghem, een Oost-Vlaming die regelmatig in Frans-Vlaanderen gidst, me een merkwaardig document bezorgde: een namenlijst van Vlaamse slaven, gekocht in Algiers in augustus 1670. Een vondst van de archivaris van de kerk, historicus Marc Beyaert, tevens auteur van een lijvige gids over de geschiedenis van de Sint-Jacobskerk *.

Deze lijst van vrijgekochte slaven vermeldt dat deze mensen in vrijheid werden gesteld door de tussenkomst van het Trinitariërsconvent van Hondschote in Frans-Vlaanderen.

‘Slaeven vande Nederlanden’

De lijst is heel gedetailleerd met namen van de slaven, geboortedatum, aantal jaren in slavernij en plaats van gevangenschap. Op enkele uitzonderingen na blijken alle vrijgekochte slaven afkomstig uit het huidige Frans-Vlaanderen en uit West-Vlaanderen. ‘Slaeven vande Nederlanden’ meldt het document. Meestal gaat het om mensen tussen 20 en 50 jaar die gedurende 1,5 tot 6 jaren in slavernij leefden. Ik lees verder dat de Trinitariërs van Hondschote deze arme mensen hebben ‘ghekocht binnen de stadt Algiers in Barbarijen’.

In Hondschote zelf zijn de Trinitaniërs al sinds de Franse Revolutie verdwenen. Enkel op de voorgevel van het stadhuis herinnert een schild van de orde, herkenbaar aan het rood-blauwe kruis, aan hun aanwezigheid. Het stadje heeft ook nog een rue des Trinitaires, de straat waar het convent was gevestigd.

De slavernij van toen is verdwenen sinds Frankrijk in 1840 Algerije koloniseerde. Maar er zijn nog Trinitariërs actief in de wereld. In Syrië en Irak hielpen ze om gevangenen van IS vrij te krijgen, en ook bij het vrijkopen van kindsoldaten in Zuid-Soedan, Congo en Oeganda. De geschiedenis herhaalt zich, maar wij leren er zo weinig uit…

*Marc Beyaert, Rondleiding in de Gentse Sint-Jacobskerk, uitgegeven in eigen beheer. Info: [email protected]