De VRT-ombudsdienst: een aquarium om de vis te verdrinken

Ik zal allicht niet de enige Vlaming zijn die zich geregeld ergert aan de manier waarop de openbare omroep zijn informatieopdracht vervult. Zeggen dat de VRT zowel wat het binnenlandse nieuws als dat uit het buitenland betreft, behoorlijk tendentieus en selectief te werk gaat, is ei zo na een gemeenplaats geworden. Toen onlangs in de Gazet van Antwerpen rond de Antwerpse gemeenteraadsverkiezingen van volgend jaar een opiniepeiling verscheen, die bijzonder goed uitviel voor Groen en alles behalve gunstig voor de N-VA en het VB, kwam die niet alleen uitgebreid in alle nieuwsuitzendingen aan bod, maar werden er ook een behoorlijk aantal duidingsprogramma’s aan gewijd. Aan de peiling die op zaterdag 9 december onder meer in Het Laatste Nieuws en in Le Soir werd gepubliceerd, en volgens welke de N-VA op nationaal vlak rond de 30% bleef zweven en het VB flink vooruitgang boekte, werd daarentegen geen enkele aandacht besteed. Er werd zelfs, voor zover ik het kon nagaan, met geen woord over gerept.

Wat heet duiding?

Velen hebben bovendien de sterke indruk dat de VRT ervan uitgaat dat de gewone Vlaming niet in staat is om zich een eigen mening te vormen over wat in de wereld aan de hand is, en dat de voornaamste opdracht van de zender eruit bestaat, hem zorgvuldig voor te schrijven wat die mening moet zijn. Met het oog hierop wordt dan een beroep gedaan op wat ‘duiding’ genoemd wordt. Meestal komt die erop neer dat de journalist die over een of ander nieuwsfeit verslag uitbrengt, ervoor zorgt dat het een hoog gehalte aan politieke correctheid vertoont.

De aandachtige luisteraar en/of kijker zal het waarschijnlijk ook niet ontgaan zijn dat dit soort duiding, die in feite maar al te vaak op manipulatie neerkomt, ook verscholen zit in de taal die door de VRT-redacties wordt gehanteerd. Zo zullen de namen van bepaalde politieke coryfeeën nooit uitgesproken worden, zonder er het epitheton ‘omstreden’ wordt aan toegevoegd. Het gaat dan meestal om figuren die weliswaar in hun eigen partij op grote populariteit kunnen rekenen maar deze bij hun concurrenten en tegenstanders totaal moeten ontberen. Iets dat in mindere of meerdere mate het geval is voor alle politici die een zekere bekendheid hebben. Waarom moet de ene dan als ‘omstreden’ door het leven gaan en de andere niet? Waarom werden of worden bepaalde staatshoofden die op een niet-democratische wijze aan de macht kwamen, steeds weer dictators genoemd (Pinochet) en andere nooit (Castro)?

Wat er ook van zij, de VRT die zeer lang de kritiek op het gebrek aan objectiviteit van haar nieuwsredacties hooghartig van de hand heeft gewezen, is op een zeker ogenblik toch nattigheid gaan voelen. Ze deed een paar jaar terug een beroep op een onderzoeksbureau om, in haar opdracht en op haar kosten, mediagebruikers hieromtrent te ondervragen en liet ook organisaties uit het middenveld raadplegen (vakbonden, mutualiteiten enzovoort). U zult het niet geloven maar de resultaten waren schitterend. De VRT liet dan ook trots weten dat het onderzoek had aangetoond dat er inzake objectiviteit bij haar geen vuiltje aan de lucht was. Desondanks vond de openbare omroep het in de lente van dit jaar nodig Tim Pauwels, een voormalige journalist uit eigen stal, als ombudsman aan te stellen om klachten inzake objectiviteit en neutraliteit te onderzoeken. Het was al merkwaardig dat de omroep zich had laten controleren door een onderzoeksbureau dat het zelf gekozen en betaald had. Het werd het nog meer toen een permanente controle op die objectiviteit toevertrouwd werd aan een ombudsman die tegen alle gewoontes in uit eigen rangen werd gerekruteerd. Ik moest hierbij denken aan het Engelse gezegde he who pays the Piper calls the tune.

Wat moet men verstaan onder ‘de Kerk’?

Ik wou echter proberen elke vooringenomenheid te vermijden en zette mijn argwaan ten overstaan van het initiatief dus opzij om aan die ombudsman het radioverslag voor te leggen dat Peter Verlinden op 30 april had gebracht over een reis van minister De Croo naar West-Afrika om in dat gebied familieplanning te promoten. Ik vestigde er de aandacht op dat Verlinden hierin onder meer beweerd had dat een politiek van familieplanning in Senegal door de Kerk verhinderd wordt. Daar Senegal in zeer grote mate islamitisch is (voor meer dan 90%) leek het mij bijzonder twijfelachtig dat de Kerk er een enige politieke invloed zou kunnen uitoefenen. Ik liet dan ook verstaan dat Verlinden hier naar mijn mening uit zijn nek had gekletst en dat de informatie die hij gebracht had, navenant was.
Ik verwees er ook naar dat hij in diezelfde reportage, wanneer het over Benin ging, had verteld dat familieplanning in dit voornamelijk christelijk land systematisch door de kerken wordt tegengewerkt. Op uitzondering, zei hij, van één enkele lokale Kerk, die ervan uitgaat dat geboortebeperking wel in overeenstemming met de bijbel is. Verlinden had hieraan toegevoegd dat dit ‘de logica zelf was’. Hij had zich dus zich duidelijk ten voordele van het standpunt van die geloofsgemeenschap, en tegen dat van al die andere uitgesproken. Daar dit mij niet leek te stroken met de neutraliteit die van de openbare omroep mag worden verwacht, legde ik het, samen met de affirmatie omtrent de vermeende grote invloed van de Kerk op de politieke besluitvorming in het islamitische Senegal aan de ombudsman voor.
Die schreef in zijn antwoord letterlijk het volgende:
Op de vraag of de Kerk een rol speelt in het feit dat abortus nog steeds verboden is in Senegal, antwoordt Peter Verlinden alleen met het woord ‘absoluut’, maar vervolgens benadrukt hij dat heel wat religieuze leiders vrouwenrechten meer en meer beginnen te erkennen en te steunen. Hij had het letterlijk over ‘religieuze leiders, zowel Katholieke, (protestants) christelijke als islamitische.
Het komt er dus op neer dat, althans volgens Tim Pauwels, de VRT wanneer ze het over ‘De Kerk’ heeft, niet alleen de Rooms-katholieke maar ook alle andere godsdiensten bedoelt, de islam inclusief, die expliciet geen kerk is… ’t is maar dat u het zou weten.

Wat heet ‘logica’?

Met betrekking tot mijn opmerking dat in het radioverslag was beweerd had dat alleen het standpunt van één bepaalde kerk als ‘de logica zelf’ mocht worden beschouwd, kreeg ik volgend antwoord:
Met zijn uitspraak dat dit ‘de logica zelve is’ heeft Peter Verlinden naar mijn inschatting alleen iets gezegd over de mogelijke voordelen van familieplanning, niet over de manier waarop die moet worden bereikt.
Als ik het goed begrijp komt het erop neer dat de berichtgeving van de VRT niet zozeer moet beoordeeld worden op wat de luisteraar eruit begrijpt, maar eerder naar de inschatting van de ombudsman over wat er in feite mee bedoeld wordt.

Waar ligt Oostenrijk?

Over de uitslag van de verkiezingen daar: er in de media tijdens de weken die eraan voorafgingen nogal wat aandacht geschonken aan de jongste federale verkiezingen in Oostenrijk. Er werd immers van uitgegaan dat de mogelijkheid bestond dat ze een coalitie van christendemocraten en extreemrechts aan het bewind zouden brengen (wat inmiddels het geval is) en aangezien zoiets in de tijd van Jörg Haider al voor heel wat poeha had gezorgd…
Die verkiezingen vonden plaats op zondag 15 oktober. Daar de telling op de avond van die dag nog niet achter de rug waren, werden de resultaten in de ochtend van maandag 16 oktober officieel bekend gemaakt (het aantal stemmen dat toen nog moest geteld worden, was niet meer van aard om de zetelverdeling te beïnvloeden). In het eerste TV journaal van die maandag (dat van 13 uur) werd er echter helemaal niets over de uitslag van die stembusgang medegedeeld. Daar ik van mening was dat de nieuwsredactie van de openbare omroep hier duidelijk in haar informatieopdracht te kort was geschoten, ging ik weer bij de ombudsman aankloppen en ving opnieuw bot. Hier volgt het belangrijkste deel van zijn antwoord:
Ik heb navraag gedaan in het kader van uw opmerking en er is me geantwoord dat de uitslag van de Oostenrijkse verkiezingen al aan bod was gekomen de dag voordien in het 19:00 Journaal mét een live interventie op basis van betrouwbaar gebleken exitpolls…
Gezien het grote aanbod de dag nadien in buitenlands nieuws, Catalonië, de bosbranden in Portugal, de gevechten rond Kirkuk, regionale verkiezing in Venezuela en het eerste tv-interview van Macron) is er besloten om de Oostenrijkse verkiezingen van de dag voordien niet meer te brengen om 13.00.

Het komt er dus op neer dat de redactie gelijk krijgt wanneer ze de uitslag van regionale verkiezingen in een Zuid-Amerikaanse republiek belangrijker vindt dan die van een federale verkiezing in een EU-land. Ik durf uiteraard niet veronderstellen dat deze beoordeling in oorzakelijk verband zou staan met het feit dat de verkiezingen in Venezuela gewonnen werden door de linkse regering, die het daar voor het zeggen heeft, terwijl rechts het in Oostenrijk gehaald heeft.

Driemaal is toch scheepsrecht?

Op 17 oktober stuurde ik een derde klacht naar Tim Pauwels. Deze keer had ze betrekking op een duiding door Marc Van de Looverbosch rond de resultaten van een opiniepeiling die op die dag bekend gemaakt werden. Hij had op Radio 1 uitgelegd dat Groen hierin een formidabele vooruitgang had geboekt en dat de N-VA er als grote verliezer uitkwam. Het was nochtans zo dat in verhouding tot de vorige peiling (van april 2017) Groen met 0,8 % achteruit was gegaan en de N-VA met 1,6 % vooruit. Met andere woorden: de interpretatie van de cijfers die Van de Looverbosch had gemaakt kon op zijn minst twijfelachtig worden genoemd. Ik vestigde er de aandacht op dat de titel van het stuk, dat die dag op VRT.NWS over die peiling was verschenen, ‘Vlaanderen lijkt grotendeels bevroren’, ook aantoonde dat er maar weinig verandering in de kiesintenties was waar te nemen.

Het antwoord dat ik kreeg, zou best kunnen gebruikt worden in een les rond de pot draaien. Oordeel zelf:
Er is in de bijdrage van Marc Van de Looverbosch vergeleken met het resultaat van de verkiezingen. Dat wordt ook duidelijk zo gezegd in het ochtendnieuws.
In het ochtendnieuws, waar er weinig tijd is, lijkt me dat ook de belangrijkste vergelijking, want die vergelijking maakt duidelijk op welke manier de huidige machtsverhoudingen zouden veranderen als er vandaag verkiezingen waren.
Op de site, waar er meer ruimte is, is die zowel met verkiezingen als met de vorige peiling vergeleken. Beide analyses spreken elkaar overigens niet tegen want ook in het ochtendnieuws is uitdrukkelijk gezegd dat N-VA de grootste partij blijft. Dus aan die belangrijke machtsfactor verandert effectief niets.

Waartoe dient een ombudsdienst?

Ik werd dus opnieuw naar af gestuurd. Wie schets echter mijn verbazing toen ik in de volgende paragraaf van dit schrijven het volgende las:
Mijnheer Van den Eynde, dit is uw tweede klacht in enkele dagen tijd. Ik zou u beleefd willen vragen om het aantal klachten zo mogelijk enigszins te beperken. Er zijn heel wat mensen die mij contacteren. Als iedereen me verschillende klachten per week stuurt, wordt het voor mij onwerkbaar om alles te beantwoorden.
Per definitie wordt van een ombudsdienst verwacht dat hij de belangen van de consument zou verdedigen bij de instelling die zijn opdrachtgever is. Wanneer echter die consument van hem te horen krijgt dat hij vooral niet te veel klachten moet formuleren en bovendien moet vaststellen dat zijn klachten stuk voor stuk met bijzonder vergezochte subtiliteiten van de hand worden gewezen, is hij dan niet gerechtigd te denken dat die dienst helemaal niet aan die definitie voldoet?