Wanneer gehoorzaamheid een groter kwaad is

De laatste maanden neemt het aantal protesten en conflicten rond de coronaregels stevig toe. Vanuit de overheid vraagt men ons opnieuw dat wij ons gehoorzaam gedragen en ons schikken naar de maatregelen. Ik zou er toch even op willen wijzen dat niet de ongehoorzaamheid het probleem is, maar nét die brave gehoorzaamheid die ons hier zo kenmerkt. De échte vraag die we moeten stellen is niet waarom mensen aan het rebelleren zijn, maar waarom men eigenlijk niet rebelleert.

De gebeurtenissen van de afgelopen twintig jaar zoals de folteringen in Guantánamo, de gruwel van IS, de genocide in Myanmar, de LGBTQ+-’vrije’ zones in Polen, het verdrinken van vluchtelingen in de Middellandse Zee, de mishandeling van gevangenen met de dood tot gevolg hier in Belgische gevangeniscellen. Dat kan ondertussen allemaal echt wel tellen! Maar bij geen enkel van die feiten kwamen mensen echt in opstand.

Hebben we het niet geweten?

De gebeurtenissen van nog maar twee generaties geleden zijn het bewijs dat gehoorzaamheid kan doden. In de Sovjetunie, in Nazi-Duitsland, in Cambodja, China en Noord-Korea was het niet de burgerlijke ongehoorzaamheid of het negeren van opgelegde wetten die er voor hebben gezorgd dat er onnodig vele miljoenen mensen uit de maatschappij verdwenen, werden gebrainwasht of gewoonweg ‘geëuthanaseerd’. Dan heb ik het nog niet eens over de Shoah, de Holodomor, de Rode Khmer of de genocide in Rwanda.

De grote gruwelen van de vorige eeuw, het zware geweld, de sociale haat en het politieke gestook dat nog tot in onze tijd verder doorwerkt, maar ook (moderne) slavernij, apartheid, #metoo-toestanden, George Floyd-drama’s én ja zelfs de vluchtelingencrisis en de klimaatopwarming zijn in feite allemaal het gevolg van tevéél gehoorzaamheid. De belangrijkste les die we hadden moeten leren en die blijkbaar velen vergeten zijn, is de volgende: ‘Soms is het de gehoorzaamheid en niét de ongehoorzaamheid die het grootste kwaad met zich meedraagt, soms is dienstbaar doen wat men u vraagt een misdaad op zichzelf.’

Groepsdruk en aanvaarding

Men aanvaardde en aanvaardt nog steeds blindelings en kritiekloos de bevelen en instructies van politici, bureaucraten, agenten en experten waarvan de gevolgen overduidelijk het sociaal weefsel vernietigen en het geweten onderdrukken of bespelen. Maar zelfs als wetten en bevelen niet het lijden van onschuldige mensen tot gevolg hebben én zelfs als maatregelen, die er voor zorgen dat een samenleving zichzelf verscheurt, niet zouden worden toegepast, dan nog is het onmogelijk om potentiële schade te voorkomen. Want als maatregelen gehoorzaam, braaf en dienstbaar worden gevolgd, uitgevoerd en gecontroleerd, dan komt er een geheel ander mechanisme op gang.

Dan krijgt men een snelle aaneenschakeling van peer pressure, sociale controle, schaamte, schuld en boete, zelfcorrectie tegenover de groep en tenslotte blinde gehoorzaamheid uit angst voor een boete, de rechter of politie. Of men vreest nog erger: de verklikking van en de sociale veroordeling door de eigen groep/omgeving. Er is namelijk geen grotere straf voor het sociale dier homo sapiens dan sociale uitsluiting, ook als dit onvoorwaardelijke gehoorzaamheid vereist.

Dwingende controle

Wat ongehoorzaamheid nog moeilijker maakt in bovenstaande omstandigheden en deze van vandaag, is het feit dat wanneer de overheid alles controleert, het vrije economische en sociale leven bevriest. Dit leidt tot tekorten in onze meest fundamentele menselijke behoeften van contact, nabijheid, groeiperspectief en spontaniteit. Door honger, angst, de rand van het faillissement of totaal isolement heeft men niet langer de moed om terug te vechten tegen dat waarvan men weet dat het fout is. Net door al die dwingende controle verkoopt men al te gemakkelijk zijn ziel; wie de buren verklikt, speldt zichzelf zo al snel de badge op van braaf burgerschap.

Ongehoorzaamheid is dus geen vaccin tegen onvrijheid en onderdrukking, maar eerder de thermometer die aangeeft dat de ziekte in sterkte toeneemt. Om daadwerkelijk opnieuw wakker te worden in een land dat het onze is, met een huis waarin we ‘ons goesting’ kunnen doen met degene die we liefhebben, dient de steun voor zij die via hun ongehoorzaamheid hun onderdrukking uiten, voldoende breed te zijn. Om effectief terug te gaan naar een vrijere maatschappij moet de ongehoorzaamheid de brede vorm aannemen van burgerlijke en maatschappelijke ongehoorzaamheid.

Graduele toestemming

Zij die al langer twijfels hebben, zij die al langer voelen dat men regels uitvaardigt die ingaan tegen datgene wat menselijk is, dienen samen te komen om te tonen dat zij niet langer bang zijn van degenen die de regels opleggen. Zij dienen te tonen dat zij niet langer gehoorzamen, omdat niet gehoorzamen net nu juist en gewetensvol is. Het is een beheerst en duidelijk signaal waarmee men aangeeft dat men de gang van zaken niet (langer) accepteert. In tegenstelling tot een protest waarbij men de vrijheid terug opeist, geeft men die bij burgerlijke ongehoorzaamheid gewoonweg niet af en neemt men druk en angst bij anderen weg.

Massale onderdrukking kan enkel door massale blinde toestemming, en massale blinde toestemming wordt gegeven telkens we weer een stukje toegeven. Dat leert ons de geschiedenis. Die graduele toestemming heeft de grenzen van het zinnige, van het logische, van het medisch verdedigbare ondertussen ver overschreden.

Heb de moed naar dat weten te handelen

Besef dat zwangere vrouwen tot op vandaag met mondmasker, compleet steriel en zonder contact moeten bevallen. Dat de doden zo goed als alleen worden begraven. Tussen geboorte en dood mag u nu zelfs niet eens meer muziek beluisteren in open lucht of ‘s nachts een wandeling maken. Men verplicht u nu al gedurende meer dan een jaar uw leven constant aan te passen aan elke statistieke zucht, die in ieder land anders klinkt omdat die in ieder land anders wordt gemeten. Dit weet iedereen. Heb de moed naar dat weten te handelen.

Als wij allen moeten staan juichen dat de dood en de ziekte afgewend zijn ten koste van alles wat het leven diep betekenisvol maakt, als asociaal en uitsluitend gedrag wordt aangemoedigd, als het uiteenrukken van gezinnen en vriendengroepen een normale aanpak lijkt te zijn, als het bedwelmen van hele bevolkingsgroepen met gekmakende angst/hoop communicatie, de nieuwe norm is, dan zeg ik duidelijk : ‘Liever niet opnieuw’.