Wladimir van Wilgenburg: ‘Natievorming onder Koerden is lastig omdat ze verdeeld zijn over vier landen’

Wladimir van Wilgenburg is een Nederlandse journalist die inmiddels al acht jaar in de Iraaks-Koerdische hoofdstad Erbil en Koerdisch spreekt. Sinds de invasie van Islamitische Staat in Iraaks-Koerdistan (2014) en het bloedbad bij Sinjar, is hij voortdurend bezig met allerhande mediawerk rond Koerdistan. Hij beweegt zich dus als een vis in het water daar.

Koerden in Irak, Iran en Turkije

Het is inmiddels ook vijf jaar geleden dat de Iraaks-Koerdische leider Barzani een onafhankelijkheidsreferendum organiseerde dat glansrijk gewonnen werd. Zonder gevolg. Integendeel, betwiste Koerdische gebieden zoals Kirkuk, maar ook het bekende Sinjar (bolwerk van de Jezidi-gemeenschap), staan terug onder Iraakse controle.

En onlangs was er de bomaanslag in Istanboel waarbij Turkije zonder aarzelen de Koerdische PKK (en hun Syrisch filiaal) als schuldige aanwees (niet door hen opgeëist, trouwens). In Iran dan weer liet de Iraans-Koerdische Jina (Mahsa) Amini het leven na hardhandig optreden van de zedenpolitie en zette zo een massaal protest in gang dat voortgaat.

Tijd dus voor een gesprek met Wladimir van Wilgenburg in Erbil.

Iraans-Koerdistan (of Rojhilat) was schijnbaar het meest rustige Koerdische gebied. Tot de dood van Mahsa Amini, de Koerdische jongedame die mishandeld werd door de zedenpolitie. Plots staat het daar in brand.

‘Zolang de protesten in Iran blijven doorgaan, zal Iran de Iraanse Koerdische partijen blijven bombarderen. Iraaks-Koerdistan heeft intussen een akkoord bereikt met de Iraakse regering in Bagdad om 3.000 soldaten naar de grens met Iran te sturen om een grondoffensief te voorkomen en de grens te beschermen. Erbil en Bagdad willen ook niet dat Koerdische groeperingen Irak gebruiken om buurlanden aan te vallen. Afgezien van de Turkse-Koerdische PKK (en hun feitelijk filiaal de PJAK), doen de Iraanse Koerdische partijen weinig in Iran qua gewapende actie en gebruikt Iran het meer als een excuus om de aandacht af te leiden.’

‘Iran wil maar wat graag de protesten afbeelden als een georganiseerde actie van Koerdische separatisten om zo de Iraanse oppositie te verdelen. Er waren trouwens al spanningen in de diaspora, tijdens protesten, over het gebruik van Koerdische vlaggen. De sjah, waar sommigen in de oppositie zich nu op beroepen, was bijvoorbeeld ook geen liefhebber van Koerdische autonomie.’

‘Maar de Koerden in Iran willen zich niet van Iran afsplitsen, maar meer autonomie en culturele rechten: een autonoom gebied zoals de Koerden in Irak en Syrië hebben, dus.’

Turkije van de andere kant dreigt opnieuw om Rojava (Koerdisch gebied in Noord-Syrië) binnen te vallen na de recente aanslag in Istanboel. Denk je dat Turkije dit gaat doen?

‘De Koerden hadden eigenlijk al verwacht dat Turkije dit zou doen in de lente vanwege de verkiezingen in Turkije dan (juni). De regerende partij van president Recep Tayyip Erdoğan heeft veel steun van het volk verloren en moet de nationalistische kiezers mobiliseren. Tijdens de lokale verkiezingen had Erdogan Istanbul en Ankara verloren aan de kemalistische CHP. Na de aanslag in Istanboel dreigt Turkije dus Rojava weer binnen te vallen en heeft Turkije meerdere luchtaanvallen uitgevoerd. Turkije geeft namelijk de schuld voor de aanslag in Istanboel aan de SDF/Koerden, maar die ontkennen hardnekkig.’

‘Normaliter eisen Koerdische groepen de verantwoordelijkheid steeds op voor aanslagen. Bij de Koerden wordt ook gedacht dat het wel eens een aanslag van ISIS zou kunnen geweest zijn. Het profiel van de dader van de aanval is dan ook “apart”: de dader is een Syrische en geen Koerdische. Dat neemt niet weg dat er ook Syrische Arabieren bij de SDF/YPG zitten. Maar tot nu toe lijkt het erop dat Rusland en Amerika tegen een nieuw offensief zijn. Neemt niet weg dat Turkije ten allen tijde Rojava kan en wil binnenvallen ‘om haar grenzen te beschermen.’

In Iraaks-Koerdistan (Basjoer) heeft er zich sinds het referendum van 2017 een wisseling van de macht afgespeeld. ’t Is te zeggen: de aloude Barzani- en Talabani-clans hebben weliswaar nog steeds de macht, maar hun leiders zijn door jongere familieleden vervangen. Is de doorsnee-Koerd eigenlijk tevreden over dat leiderschap?

‘Ja en neen. Er is wel degelijk ontevredenheid over de economische situatie en het nepotisme. De regerende partijen verliezen dan ook stemmen. Maar aan de andere kant stemde het overgrote deel van de Koerden voor onafhankelijkheid tijdens het referendum van 2017, geleid door Masoud Barzani. Het komt er eigenlijk gewoon op neer dat de twee Koerdische machtspartijen nog steeds genoeg stemmen binnenrijven om te regeren, maar ze wel al heel wat steun verloren hebben. Dit hangt ook af van de economische situatie, natuurlijk. Zolang de machthebbers de salarissen kunnen betalen van de van de mensen in dienst van de overheid, zit het snor. De oppositie is overigens nog steeds niet in staat om een alternatief te vormen.’

Je zegt ‘machtspartijen’ in het meervoud. We hebben het steeds inderdaad over de Barzani-clan van Erbil (KDP, Koerdische Democratische Partij — centrumrechts), maar je hebt uiteraard ook de Talabani’s in het oosten in en rond Suleimaniya van de machtige PUK (Patriottische Unie van Koerdistan — centrumlinks). Hoe is het daarmee?

‘Wel, sinds de dood van Jalal Talabani, de voormalig PUK-leider en Iraakse president in 2017 is er een machtsvacuüm in de PUK. Lahur Talabani (neef van Jalal Talabani) en Bafel Talabani (de zoon van Jalal Talabani) werden de co-voorzitters van de PUK in 2020 en deelden de macht. Maar in 2021 nam Bafel de macht volledig over en beschuldigde Lahur ervan dat hij hem probeerde te vergiftigen. Sindsdien is Bafel Talabani de baas.’

‘De relaties tussen de Talabani’s PUK en Barzani’s KDP zijn niet echt verbeterd en er is nog steeds veel gedoe over macht, geld en inkomsten. Dit zal niet direct leiden tot een nieuwe burgeroorlog zoals in de jaren ‘90, maar wel tot meer spanningen en verdeeldheid met mensen van de PUK die overlopen naar de KDP bijvoorbeeld. Aan de andere kant werken de PUK en KDP nog wel samen in de regering, ze zijn als het ware tot elkaar veroordeeld.’

Maar dé indruk is en blijft dat de Koerden wel erg veel energie steken in het bekampen van elkaar. Zowel in Rojava, Noord-Irak en Rojhilat. Voorbeeldje, een 3000-tal strijders van de ‘Rojava pesjmerga’s’ stonden klaar aan de Iraakse grens om Noord-Syrië binnen te trekken. Maar de SDF verhinderde dat. Is dat al opgelost?

‘Dat de Koerden verdeeld zijn is niet iets typisch Koerdisch. Er was daarentegen wél een grote eenheid onder de Koerden in de strijd tegen ISIS. Vermoedelijk is ook van die eenheid en het overwinningsgevoel op Islamitische Staat, gebruik gemaakt door het onafhankelijkheidsreferendum te houden. Nu is er weer meer verdeeldheid omdat oude problemen terugkomen en Iran en Turkije druk uitoefenen en Koerdische oppositiepartijen beschieten.’

‘Het blijft ook bizar, trouwens, hoe gepolitiseerd Koerdistan is. Nóg meer dan mijn land (Nederland) en dat wil al iets zeggen.’

Over die overwinningsroes gesproken. De Koerdische troepen in Irak, de ‘pesjmerga’s’, zijn als ik het goed voorheb geen ‘nationaal’ leger maar gewoon partijmilities (een beetje zoals Hezbollah).

‘Dat klopt niet helemaal. Er is een heus ministerie van Pesjmerga, en dat bestaat uit twintig regionale guard brigades. Daarnaast heb je wel nog de eenheden verbonden aan de KDP, de PUK en andere eenheden verbonden aan partijen. De Duitsers, Britten, Nederlanders en Amerikanen werken aan een project om alle pesjmerga-eenheden te verenigen, maar dit gaat erg traag door onderling wantrouwen en spanningen tussen de partijen, zoals ook de Nederlandse consul zei in een recent interview met de Koerdische site Koerdistan 24.’

In Syrisch Koerdistan, Rojava dus, zou de situatie nog ‘ondemocratischer’ zijn. Er is daar maar één partij die alle macht heeft, de PYD (gelieerd aan de Turkse PKK). Er zijn geregeld klachten over het gebrek aan democratische transparantie in Rojava. Klopt dat beeld?

‘Die klachten komen vaak van de rivalen van PYD (politieke vleugel YPG-militie). De PYD is natuurlijk niet perfect, en heeft vele interne en externe problemen. Het bestuur is vooral goed op gebied van religieuze vrijheid, maar heeft aan de andere kant ook problemen met persvrijheid en mensenrechten. Maar als je de PYD vergelijkt met de Syrische oppositie of de Syrische overheid, dan is het Koerdisch bestuur een baken van democratie. Veel westerse journalisten, mensenrechtenorganisaties en ngo’s kunnen tamelijk vrij opereren in noordoost-Syrië. Dat gebeurt maar moeizaam in de andere delen van Syrië onder controle van Assad of de oppositie.’

‘Als je daarentegen het Koerdisch bestuur in Rojava met een Europese democratie vergelijkt, dan zijn de machthebbers van de PYD niet echt transparant of democratisch. Dat klopt. De militaire tak van de PYD (YPG) wordt bijvoorbeeld beschuldigd van het rekruteren van kindsoldaten. Let wel, de Syrische oppositie heeft een pak meer minderjarigen die ze als soldaten inzetten.’

Een vijftal jaar geleden was het grote nieuws nog dat Iraaks-Koerdistan, jouw thuisland, zich in een referendum onafhankelijk had verklaard. ’s Anderendaags werd het echter stil daarrond. Wat is situatie nu?

‘De Koerden richten zich tegenwoordig op samenwerking met Bagdad nadat Iran, Irak en Turkije een embargo afkondigden op Iraaks-Koerdistan vlak na het referendum. Irak kreeg op de koop toe ook best wel veel gebied onder controle dat destijds betwist werd tussen Koerden en Arabieren, zoals Sinjar en Kirkuk. Volgens artikel 140 van de Iraakse grondwet had er eigenlijk een referendum moeten plaatsvinden om de toekomst van die gebieden te bepalen, maar Bagdad houdt die boot af. In hun plaats ook te begrijpen. Er zit namelijk veel olie in die betwiste gebieden en Bagdad heeft er geen belang erbij om artikel 140 uit te voeren. Het embargo werd rond 2018 weliswaar opgeheven waardoor de situatie is nu een stuk beter is geworden, maar er zijn nog steeds spanningen tussen Bagdad en Erbil over olie, grondgebied en strijdkrachten. De Koerden proberen nu betere relaties te ontwikkelen met de huidige Iraakse regering.’

Hoe zie jij Koerdistan evolueren?

‘Natievorming is natuurlijk lastig omdat de Koerden verdeeld zijn over vier landen, ‘landlocked’ zijn en geen stabiliteit kennen. Aan andere kant hebben de Koerden in Syrië en Irak veel stappen gezet op het gebied van zelfbestuur en autonomie. Het is lastig om de toekomst te voorspellen van de Koerden, maar de Syrische Koerden worden bedreigd door een Turkse invasie en hun toekomst is onzeker.’

‘De toekomst van de Iraakse Koerden dan weer, hangt af van hun relatie met Bagdad en de relaties met Iran en Turkije. Verschil is wel dat de Koerdische regio in Irak is erkend door de Iraakse grondwet, terwijl de Syrische Koerden totaal geen erkenning hebben en daarom een groter risico lopen in het geval van een Turkse aanval.’