In principe is openbaarheid van rechtszaken de regel, en rechtspraak achter gesloten deuren de uitzondering. Dat fundamenteel rechtsstaatbeginsel werd verankerd in zowel de Grondwet (art. 148) als het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (art. 6) en het Wetboek van Strafvordering (art. 190). Maar daar lijkt nu verandering in te komen.

Vier N-VA-leden dienden een wetsvoorstel in om de beslechting van zedenzaken standaard achter gesloten deuren te laten verlopen. Een positief advies van het Instituut voor Gelijkheid van Vrouwen en Mannen (hierna: het Instituut) volgde.

Fundamenteel beginsel

Artikel 148 van de Grondwet bepaalt dat de terechtzittingen van de rechtbanken openbaar zijn. Die openbaarheid is een fundamenteel beginsel van de democratische rechtsstaat en heeft als doel het recht op eerlijk proces te waarborgen. Zo maakt het beginsel onder andere controle op de rechterlijke macht mogelijk en gaat ze willekeur tegen.

Maar de openbaarheid bij rechtszaken werkt volgens de N-VA niet altijd in het voordeel van de gedupeerden. Vooral bij zedenzaken is de situatie volgens de partij problematisch. Slachtoffers worden in een rechtszitting opnieuw geconfronteerd met de dader en de feiten, en vaak worden intieme zaken belicht. Zaken die misschien niet geschikt zijn om met het grote publiek te delen. Dat zorgt voor schaamte bij de slachtoffers, en verhindert soms zelfs dat zij überhaupt een beroep op justitie doen.

‘Er moet zoveel mogelijk vermeden worden dat de rechtszaak een tweede traumatische ervaring vormt voor het slachtoffer’, laat de N-VA weten. ‘Als de behandeling met gesloten deuren plaatsvindt, kan dat het schaamtegevoel, waarmee slachtoffers van zedenmisdrijven dikwijls kampen, toch al gedeeltelijk verzachten.’

Daarom dienden verschillende N-VA-leden, onder wie Valerie Van Peel en Christoph D’Haese, gezamenlijk een wetsvoorstel in om artikel 190 van het Wetboek van Strafvordering te wijzigen. Op die manier zou een geschil in zedenzaken standaard achter gesloten deuren beslecht worden. Vervolgens vroeg de Commissie voor Justitie aan het Instituut om een advies over het voorstel te geven.

Hoge Raad voor de Justitie

De Hoge Raad voor de Justitie bracht op 25 april 2019 een rapport uit over de betere aanpak van seksueel geweld. Daarin deed hij de volgende aanbeveling: ‘Overweeg of het wettelijk mogelijk is om in zedenzaken van de behandeling met gesloten deuren de algemene regel te maken en van de openbare behandeling de uitzondering’.

De N-VA zegt met haar voorstel aan die aanbeveling tegemoet te willen komen. Op dit moment is het al mogelijk om in zedenzaken af te wijken van de openbaarheid van de terechtzitting, maar daar beslist de rechter autonoom over. Volgens de partij moet het principe van de openbaarheid in zedenzaken omgekeerd worden. In dat geval worden gesloten deuren de regel en openbaarheid de uitzondering. Zo wil men vermijden dat slachtoffers van seksuele misdrijven telkens opnieuw aan de rechter moeten vragen om hun zaak met gesloten deuren te behandelen, met een mogelijke weigering van hun verzoek tot gevolg.

Niet zonder voorbehoud

Wel oordeelde de Raad van State al dat het recht op een openbaar proces moet worden afgewogen tegen een ander fundamenteel recht. Het gaat hier om het recht op eerbiediging van het privé- en gezinsleven, en in bepaalde omstandigheden het recht op menselijke waardigheid.

Volgens de Raad van State moet de rechter de mogelijkheid hebben om terug te keren naar de openbaarheid van de terechtzitting. Die mogelijkheid wil de N-VA behouden, al is het dan als uitzondering op de regel. Volgens de partij is het immers niet ondenkbaar dat het slachtoffer in bepaalde gevallen net bewust verkiest om de rechtszaak in het openbaar te laten plaatsvinden. Ook zou het volledig uitsluiten van de openbaarheid niet in overeenstemming zijn met de Grondwet, zo blijkt na de uitspraak van de Raad van State.

Tussen twee vuren

Het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen hamert in zijn advies op het belang van de mogelijkheid voor de rechter om terug te keren naar openbare debatten.

De organisatie benadrukt dat de belangen en de bescherming van slachtoffers van seksueel grensoverschrijdend gedrag in het algemeen, en van seksueel geweld in het bijzonder, een prioriteit vormen voor het Instituut. Langs de andere kant laat het gelijkheidsorgaan ook weten dat men de openbaarheid van rechtspraak niet uit het oog mag verliezen. Dat is immers ‘een belangrijk principe, waarmee de belangen van de samenleving bij een correcte rechtsgang gewaarborgd worden’. Het volk moet volgens het Instituut de rechtsgang kunnen controleren.

Live vanuit de rechtszaal

De concrete invulling van die ‘openbaarheid als controlemechanisme’ is volgens het Instituut vandaag de dag verschoven naar een vorm van openbaarheid die regelmatig gelijk staat aan live-verslaggeving vanuit de rechtszaal.

‘Aan de ingang van de rechtbank wachten in geruchtmakende zaken vaak tientallen journalisten met camera’s. Journalisten wonen de debatten in de rechtszaal bij en allerlei elementen van het dossier worden live het internet op gegooid. Ze blijven op die manier ook (quasi) permanent beschikbaar voor iedereen en iedereen kan er commentaar bij leveren.

Voor slachtoffers, hun naasten, maar ook eventuele getuigen en de beklaagde(n) kan dit een enorme impact hebben. Het kan bovendien een enorme impact hebben op de beslissing van slachtoffers om zich al dan niet tot het gerecht te wenden. In die zin ondersteunt het Instituut de ambitie om het privéleven van slachtoffers, zeker in zaken van seksueel grensoverschrijdend gedrag, (nog) beter te beschermen.’

Andere oplossingen

Meer in het algemeen vraagt het Instituut zich af of het aanpassen van de procedure over de openbaarheid van terechtzittingen de enige oplossing is om deze kwestie aan te pakken, al blijft het niet enkel bij commentaar. De gelijkheidsorganisatie biedt zelf enkele mogelijks bewandelbare paden.

Zo moet men kijken of de behandeling van rechtszaken binnen gesloten deuren ook bij andere misdrijven toegepast kan worden. Ook moeten de beleidsmakers nagaan of de aanpassing van de rechtsprocedure nuttig kan zijn voor andere rechtbanken dan de correctionele. ‘Te denken valt daarbij aan het Hof van Assisen, waar ook zeer intieme of gruwelijke details worden gedeeld en openbaar dreigen te geraken.’

Het Instituut vestigt de aandacht op goede communicatie tussen de partijen. ‘Zowel bij het behoud van het huidige systeem als bij een eventuele wijziging, dient opgemerkt te worden dat een goede communicatie met de partijen over het uitgangspunt en de mogelijkheden om ervan af te wijken, aangewezen is.’ Het Instituut wil overigens dat er voldoende aandacht uitgaat naar de regelgeving rond mediaberichtgeving. ‘De media hebben namelijk een belangrijke rol in het creëren van bewustzijn rond seksueel geweld.’

De gelijkheidsorganisatie eindigt zijn advies met de nadruk op de mogelijkheid om vonnissen te anonimiseren. Zo moet — naar analogie met de Nederlandse anonimiseringsrichtlijn — onderzocht worden of er regels kunnen worden opgesteld over de anonieme publicatie van vonnissen en arresten.