Zwanenzang monsterverbond christen- en sociaaldemocraten

Sinds de federale verkiezingen van september 2017 kwam Duitsland politiek niet meer tot rust. Nu Merkel onlangs ook nog haar vertrek in hinkstapsprong tegen 2021 aankondigde, komen er bergen aan het schuiven. Daarmee sloeg ook in Duitsland met jaren vertraging de erosie van de klassieke politieke partijen toe, die in de Benelux al veel langer het partijpolitieke landschap doorploegt.

Van kleine naar grote coalities

Wanneer de sociaaldemocratische kanselier Gerhard Schröder in 2005 zijn vervroegde verkiezingen verloor, eindigde er een tijdperk. Het Duitse kiessysteem van vlak na de Tweede Wereldoorlog produceerde decennia lang een mild tweepartijensysteem van christen- en sociaaldemocraten. Samen met kleine coalitiepartners zoals de liberale FDP of groenen wisselden die grote partijen elkaar af. Toen de economie in de jaren 60 kort sputterde en alle hens aan dek blies, kwam er van 1966 tot 1969 al een eerste grote coalitie waarin de grote twee samen bestuurden. Beide blokken vonden het experiment onaangenaam en tussen 1969 tot 2005 begonnen ze er niet meer mee.

Bij de bondsdagverkiezingen van september 2005 stuurde de kiezer echter voor het eerst een hung parliament naar Berlijn. Noch de uittredende rood-groene regering Schröder-Fischer, noch de oppositionele zwart-gele uitdagers Merkel-Westerwelle (CDU en FDP) raakten aan een meerderheid. Mathematisch had rood-groen zich in het parlement kunnen laten depanneren door de radicale Linkspartei. Maar net die partij had haar succes bij die verkiezingen gehaald door haar oppositie tegen de sociale kaalslag van het afgestrafte en weggestuurde kabinet. Er zat dus niets anders op dan de ongeliefde grote coalitie weer nieuw leven in te blazen. Schröder ruimde het veld, Merkel kwam en bleef sindsdien kanselier van Duitsland.

Pappen en nathouden

Van 2009 tot 2013 slaagde ze er in een poos weer alleen met de liberalen door te regeren. Het was de tijd van de eurocrisis waarin Duitsland vele miljarden voor zogenaamde reddingspakketten ophoestte. Vooral Griekenland was daarbij kop van jut. Uit grote onvrede met de transfers van miljarden naar Zuid-Europa kwam begin 2013 de AfD (Alternative für Deutschland) tot stand, die bij de verkiezingen van eind dat jaar vanuit het niets bijna 5% kreeg maar door de kiesdrempel nipt toch niet de bondsdag in mocht. Haar liberale coalitie kon Merkel nu echter wel vergeten en opnieuw schoven de sociaaldemocraten tegen heug en meug mee aan tafel.

De frustratie over de vele euromiljarden verdween in september 2015 evenwel naar de achtergrond toen honderduizenden migranten de grenzen van Europa inbeukten. Merkel bezweek onder de macht van het getal en liet iedereen binnen die binnen wou. De rechtse AfD kon geen beter geschenk krijgen. Hoewel Duitsland en de EU door deals met twijfelachtige regimes aan de Europese grenzen tijdelijk een beetje greep kreeg op de migranteninstroom, zat Merkel sindsdien in het defensief en kwam daar niet meer uit. In september 2017 kreeg ze de rekening gepresenteerd en verloor samen met haar coalitiepartner 14%. De AfD klokte af op 12,6%.

Naar een nieuw politiek tweestromenland

Hoewel de grote coalitie al tijdens die verkiezingen fors terrein verloor, kalft ze in peilingen steeds verder af. De sociaaldemocraten zijn goed op weg het voorbeeld van hun Nederlandse, Vlaamse en Franse tegenhangers na te ijveren. Voor het moment hangen ze rond de 15% maar het kan net zo goed zoals in die buurlanden dieptriest tot onder de 10% gaan. De christendemocraten komen steeds meer in de buurt van de 25%, wat ver van hun 41% uit het toch recente 2013 ligt. Daar tegenover staat dat de groenen in peilingen ook af en toe naar de 25% kruipen, waarmee ze toch tegen de hielen van Merkel aanschurken. De AfD van haar kant haalt dan weer bij verkiezingen in Oost-Duitsland in vele gebieden rond de 30 %.

Daarmee lijken de groenen en de AfD grote kanshebbers de twee nieuwe politieke marktleiders in de bondsrepubliek te worden. Bij die beide partijen geeft voor hun succes het migratiestandpunt de doorslag. De groenen zijn voor een haast onvoorwaardelijke politiek van open grenzen, de AfD radicaal tegen. In tegenstelling tot de groenen, staat de AfD evenwel voor het probleem, dat ze ondanks haar toenemend electoraal gewicht, geen coalitiepartners krijgt. Om die reden is de waarschijnlijkheid groot, dat ook Duitsland steeds vaker amalgaamcoalities van verliezende partijen zal krijgen, die inhoudelijk eigenlijk niet bij elkaar passen: groenen met liberalen en/of christendemocraten samen met postcommunisten. Daarmee is de toon voor de komende jaren gezet.

Van Angie naar AKK

Het steeds verdere afkalven van het politieke marktleiderschap van de CDU deed in de partij zelf steeds meer kritiek opwellen tegen Angela Merkel. Om een paleisrevolutie te verhinderen, nam ze de vlucht naar voren en kondigde op 29 oktober 2018 aan, het voorzitterschap van de partij neer te leggen. Met die handige zet slaagde ze er in een discussie over haar kanselierschap te vermijden. In dat ambt wil Merkel namelijk tot 2021, het einde van de legislatuur in het pluche blijven. Tegen dan zal ze zestien jaar onafgebroken aan de macht zijn. Daarmee evenaart ze het record van Helmut Kohl als langst zittende kanselier.

Bij haar aankondiging het partijvoorzitterschap neer te leggen, bevool Merkel haar partij meteen aan, beschermelinge Annegret Kramp-Karrenbauer (AKK) als haar opvolgster te kiezen. De relatief onbekende AKK slaagde er afgelopen weekend waarempel in Merkels oude concurrent Friedrich Merz te verslaan. Toch reef AKK maar een schamele 51% binnen tegen een respectabele 48% voor de veel conservatievere tegenkandidaat Friedrich Merz. Merz wekte in de partij hoop, als enige in staat te zijn de AfD daadwerkelijk in te kunnen tomen.

Daarmee ligt er een grote hypotheek op de CDU. De aanhangers van Merz kunnen AKK in die mate het leven zuur maken, dat de partij onbestuurbaar wordt en zelfs vervroegde verkiezingen worden geforceerd. Angela Merkel zal dus nog moeten oppassen of ze het als kanselier daadwerkelijk tot 2021 zal kunnen uitzingen.