Brand in Oekraïne

Hoe is Europa bij dit probleem betrokken geraakt? Oorzaken zijn de volgende: De logica van de EU Uitbreidingspolitiek; het Russisch-Oekraïens verleden; de rafelrandlanden; de manier waarop Rusland met presidenten als Kutchma, Yuschshenko, en Yanukovich is omgegaan. Overigens ook met Timoschshenko. De huurcontracten op de marinebasis op de Krim. En dan: Maidan. Het ontbreken van eenheid in het land. Wel goed in de gaten houden dat in het Oosten niet alleen Russen wonen. Er wonen ook veel mensen die zich zowel Oekraïner weten als sympathie hebben voor goede banden met Rusland. Het is zeker niet zo dat de hele Oost-Oekraïne zich massaal Russisch voelt. Het feit dat Poetin zich gedwongen voelt om nu steeds duidelijker militair in te grijpen illustreert dit: de opstandelingen kunnen het nimmer op hun eentje af.

Macht

Ja, Poetin luistert alleen naar macht. De uitlating van de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken John Kerry ten tijde van de invasie op de Krim dat Poetin politiek van de XIXe eeuw bedreef en niet van de XXIe eeuw is feitelijk geheel juist. Maar ook opvallend naïef. Verrassend is immers dat Kerry nu pas tot die ontdekking moest komen. De politiek van de XXIe eeuw wordt vrijwel exclusief rondom de Atlantische Oceaan bedreven. De conflicten in de Zuid-Chinese Zee tonen aan dat China en zijn buren nog volop in de XIXe eeuw leven. Langs de randen van Rusland heeft nooit iets anders dan de XIXe eeuw geheerst, wat wordt bewezen door de ‘frozen conflicts’ (zoals Transistrië, Abchazië en nagorno-Karabach). De islamitische wereld en het Midden-Oosten staan permanent in brand en Boko Haram in Nigeria is ook niet alles. Overal in Afrika zijn brandhaarden – Somalia, Eritrea, Mali, je hoeft maar te kijken naar de herkomst van asielzoekers en je weet het. De XIXe eeuw is echt nog overal. Wat verandert is de mate waarin Amerika de ontwikkelingen naar zijn hand kan zetten, niet de onderliggende factoren: democratie, rechtsstaat, menselijke normen en waarden zijn noties die in grote delen van de wereld nimmer bepalend zijn geweest voor het handelen van machthebbers.

Het Rusland van Poetin luistert, (zoals Rusland altijd, met uitzondering van Boris Jeltsin, die ten onrechte werd verguisd), inderdaad alleen naar macht. Volkenrechtsregels, politieke afspraken – het is alles zonder betekenis voor deze tsaar. Daarom is hij een bedreiging.

En op dat niveau spelen Nederland of België in hun uppie geen rol van betekenis. We moeten daarom kijken naar het Europees niveau. Het is naar maar waar: ook de verschrikkingen van de afgelopen maanden en dagen illustreren eens te meer dat Nederland niet zonder zijn Europese inbedding kan. Wat tal van Nederlanders ook menen beter te weten.

Verdeeld Europa

Eerst een fundamentele vraag: is de EU bezig met ontoelaatbare geopolitiek? Nee. Het is niet de EU geweest die Oekraïne onafhankelijk heeft gemaakt. Dat is Jeltsin geweest. Hij had ook kunnen beslissen om Oekraïne geheel of gedeeltelijk voor Rusland te behouden. Het streven van Poetin om de Sovjet Unie te herstellen is een poging om dit besluit van Jeltsin ongedaan te maken. Maar landen die eenmaal zelfstandig zijn nemen zelfstandige beslissingen. Zoals die om toe te willen treden tot EU en NAVO. De EU en NAVO moeten dan positie bepalen.

En Europa is verdeeld. We luisteren altijd liever naar het gerinkel van geld in onze portemonnee i.p.v. naar onze buren in Centraal- en Oost-Europa die veel beter weten. Om nog maar te zwijgen van de beginselen van normen en waarden waarvoor we zeggen te staan. En laat er geen misverstand over bestaan: ook Nederland heeft de klank van het geld stelselmatig laten overheersen. Dat is al zo sinds de Bondsrepubliek in de vroege jaren ’80, nog midden in een zeer koude fase van wat geen oorlog meer mocht heten maar détente, met zijn gasimporten uit de USSR begon. Dat leidde tot een van de grootste crises binnen het bondgenootschap en ook Nederland stond pal voor de belangen van zijn bedrijfsleven. Sindsdien is precies gebeurd wat de Amerikanen toen vreesden: onze afhankelijkheid van de Russische olie- en gasboer is alleen maar gegroeid.

Sinds 1973 wordt er al gestreefd naar een communautair energiebeleid. Het is nooit gelukt door kortzichtigheid inzake soevereiniteit en vermeende nationale vitale belangen. Terwijl onze vitale belangen juist een communautarisering van de energiepolitiek dicteerden opdat we als eenheid met de Russen konden onderhandelen. Nederland heeft zich altijd tegen gemeenschappelijkheid geweerd. Vanwege ons aardgas. En later de wens van Nederland draaischijfland.

Sancties

Maar sinds enige weken hanteren we dan toch sancties. Sancties die steeds meer pijn zullen doen. Ook ons zelf uiteraard. Welk alternatief hebben we? Geen mens in het westen is bereid om voor Donetsk en Loegansk de wapens op te nemen. Straks, als Poetin door zou gaan en de Balten zou beginnen te bedreigen onder het mom van bescherming van de Russische minderheid aldaar zou dat anders zijn. Inmiddels is het door Russisch ingrijpen immers feitelijk oorlog. Denk aan Georgië / Zuid-Ossetië in de zomer van 2008. Abchazië en Zuid Ossetië alsmede Transnistrië wijzen als uitkomst in een bepaalde richting: een frozen conflict.

Wenst Poetin werkelijk via een militaire oplossing een nog verdergaande stap en een volledige opname van Oost-Oekraïne in de Russische Federatie? Voorbeeld Krim. Ik geloof van niet:

Hij krijgt er een enorme hoeveelheid problemen bij. Zowel in het gebied zelf dat met een volstrekt verouderde industriële structuur kampt die ten koste van heel veel geld moet worden gesaneerd. Hij mag dan ook nog opdraaien voor de kosten van levensonderhoud van de bewoners;Hij verkrijgt er nog steeds geen controle mee over Kiew – toch nog altijd basis van al het Russisch denken over Oekraïne, sinds Karamzin met zijn geromantiseerde geschiedschrijving begon;De westerse sancties zullen steeds meer pijn gaan doen;Hij ziet het westen veel liever opdraaien voor de problemen in (Oost) Oekraïne en wil niets liever dan de prijs zo hoog mogelijk te maken. Een confederale structuur resp. een frozen conflict is daarbij een optimale oplossing: maximaal invloed behouden in Oekraïne, grenzen aan de soevereiniteit van het land stellen en de EU/NAVO/OVSE invloed terugdringen, met neerlegging van de kosten bij het Westen.

Wat ook de omvang van de sancties zal zijn, hij kan niet weg lopen. Hij geniet momenteel binnenslands een torenhoge populariteit als de man die Rusland weer eens duidelijk als grootmacht op de kaart heeft gezet en het land welvaart heeft herbracht (dat die welvaart uitsluitend is gebaseerd op de wereldmarktprijs voor olie en gas verontrust hoogstens een paar intellectuele dissidenten). Nu wijken voor westerse sancties zou hem neerzetten als een hond met de staart tussen de benen en dat kan natuurlijk niet.

Krijgshaftige taal

Tot oorlog met de NAVO komt het niet. Wel is de sfeer momenteel er weer helemaal een die we kennen uit de tijd van de koude oorlog. Een minister van Defensie aan wie door de Polen overvliegen wordt geweigerd zodat de man niet terug kan naar huis en vast zit in Bratislava is een typisch voorbeeld van wat we in de jaren ’50-’80 regelmatig meemaakten in tijden van crisis. Maar het blijft bij economische oorlogvoering en krijgshaftige taal.

Het voorstel van de premier van Oekraïne om de Rada dinsdag a.s. een resolutie houdende een toetredingsverzoek tot de NAVO te laten goedkeuren, is onderdeel van die publieksdiplomatie. Het zijn de Amerikanen geweest die onder C. Oekraïne en Georgië de wortel van een NAVO lidmaatschap voor hebben gehouden, de West-Europeanen waren daar toen ook al aarzelend over. Met de toetreding tot de NAVO van de Balten is in wezen al een pijngrens van de Russen overschreden. Die pijngrens wordt in het geval Oekraïne nog vele malen sterker gevoeld. Hoe zouden de Amerikanen zich voelen als Rusland zijn invloed zou gaan aanwenden om bijv. Texas of Californië niet alleen eerst onafhankelijk te laten worden, maar dan ook nog eens op te gaan nemen in allerlei integratiemodellen van Russische makelij? De Cuba crisis van 1963 heeft toch al geleerd hoe duidelijk bij alle grootmachten in de wereld sprake is van pijngrenzen in wat Russen ‘het nabije buitenland’ noemen?! Daarom kunnen de Russen ook de Baltische republieken nu niet meer in gevaar brengen: het westen zou zich gedwongen voelen militair te reageren. Politiek en volkenrechtelijk: de lidmaatschappen van NAVO, EU en OVSE brengen nu eenmaal met zich mee dat het westen dan zou moeten reageren.

Maar je kunt het ook positief formuleren: de inbedding van de Balten, de Polen, de Hongaren, Roemenen en Bulgaren in deze organisaties brengt met zich mee dat ze effectief beschermd zijn t.o. Russische invasieplannen.

Mits de lidstaten allemaal maar wel hun defensie-inspanning op peil houden en eindelijk serieus werk gaan maken van een communautair energiebeleid.

Justus J. De Visser is gewezen ambassadeur van het Koninkrijk der Nederlanden. Hij is auteur van Europa-dáárom. Waar het om gaat en waarom het gaat zoals het gaat (Uitgeverij Boekscout.nl Soest, 2014)