BRANDPUNT OEKRAÏNE.

Oekraïne werd onafhankelijk onder de Russische president Yeltsin in 1991 na de implosie van de Sovjet-Unie. Het is een relatief welvarend ex – Oostblokland mede door zijn technologische speerpunttechnologie en door zijn goed imago op gebied van landbouw. Vóór de rampzalige politiek van collectivisme van Stalin in de jaren 30 van vorige eeuw stond Oekraïne bekend als de graanschuur van de Sovjet-Unie.

In 2004 won Yanukovich, uit de oostelijke Donetsk – regio afkomstig, de presidentsverkiezingen door massale fraude. Dat pikten de Oekraïners niet en de Oranje revolutie brak uit. Aanhoudende vreedzame betogingen dwongen Yanukovich toen een stap opzij te zetten. In zijn plaats werd Yuschshenko president. Yulia Timoschenko werd zijn premier. Dat scenario beviel Moskou niet. President Poetin mislukte in zijn poging om de nieuwe president te doen vergiftigen. Yuschshenko overleefde de aanslag na maanden tussen leven en dood te hebben gezweefd in een gespecialiseerde instelling in het Westen. Maar de hoop op het ontluiken van een prille democratie bleef onvervuld: het duo president – premier zat mekaar voortdurend in de haren en van beloofde democratische hervormingen kwam weinig in huis. Dat schikte Poetin zeer: in 2006 en 2009 sloot hij de Russische toevoer van aardgas naar Oekraïne, dus ook naar Europa, af op grond van niet betaalde rekeningen en/of hoger te betalen prijzen. Daarmee vergrootte hij de chaos in het land en ontwrichte hij de al labiele openbare financieën tot op het breekpunt. Europa reageerde verbolgen maar enkel verbaal. De barensweeën naar een democratisch bestel zijn endemisch in Oekraïne en voor een goed deel te zoeken in de achtergrond van de personaliteiten naar voren geschoven door de Oranje – revolutie: zowel Yuschshenko als Timoschenko zijn erfgenamen van het “Sovjetsysteem” gebaseerd op loyauteit aan de partij in elke omstandigheid, paternalisme, corruptie en, daaruit volgend, zelfverrijking. Timoschenko wordt vandaag de dag tot de “oligarchen” gerekend: zij verwierf de bijnaam van “gasprinses” omwille van haar vergaarde belangen in deze economische sector. Dat hebben de Oekraïners haar bij de jongste presidentsverkiezingen van 25 mei 2014 overigens niet vergeven: zij verzamelde een luttele 13 % van de stemmen, ondanks veel sympathie voor haar bijna twee jaar durende strafrechterlijke veroordeling en gevangenschap onder president Yanokovich.

In 2010 kozen de teleurgestelde Oekraïense kiezers opnieuw voor Yanukovich. Hij werd president in de eerste stemronde, zeer tot de zin van Poetin. De kaars van de Oranje revolutie doofde uit en het enthousiasme voor nieuwe betogingen bleef achterwege.

In tegenstelling tot de gangbare mening, was Yanokovich aanvankelijk niet het schoothondje van Poetin: hij wilde een vrij onafhankelijke koers varen ten opzichte van Moskou. Het beste bewijs daarvan was het aanknopen van onderhandelingen met de Europese Unie om een associatieverdrag af te sluiten. Die onderhandelingen duurden lange tijd en hadden nogal wat voeten in de aarde, mee ingegeven door voorzichtigheid vanuit de EU – Oekraïne stond niet ver van het bankroet af en de te betalen factuur inzake toenadering zou in elk geval de pan uitschieten – maar ook omwille van verhoogde druk uit Moskou om deze te kelderen. Eenmaal succesvol afgerond besloot Yanukovich toch onverwacht het geweer van schouder te veranderen. Twee sommaties vanuit Moskou en in totaal 10 uur besprekingen met Poetin, haalden Yanukovich over de streep om met Rusland en niet met de EU in zee te gaan. De toegezegde Russische hulp zou 15 miljard $ en gasleveringen aan een sterk gereduceerde prijs, zonder andere voorwaarden, bedragen versus 20 miljard € EU en IMF – hulp, mét condities. Op de EU – top in Vilnius (Lithauen) van 29 november 2013, bijeengeroepen voor de plechtige ondertekening van het associatieakkoord, bleven Oekraïne zowel als Armenië, eveneens door Moskou onder druk gezet, afwezig. Enkel Georgië en Moldavië kwamen opdagen. Voor de EU betekende het een politieke opdoffer.

EN DAN KWAM MAIDAN

De reactie van de bevolking in Kiev op de keuze van Yanokovich voor Rusland en niet voor Europa kwam hard, plots en voor de meeste observatoren onverwacht aan: het Maidanplein, het symbool van de Oranje – revolutie van 2004, werd nogmaals de scène van wekenlange vreedzame betogingen tegen de beslissing van de president. Al wie politiek naam en faam had in de EU en zelfs in de VSA reisde, soms meermaals, naar Kiev om Yanukovich te overhalen toch voor Europa te kiezen en om hem te waarschuwen het vreedzame protest niet te negeren: kanselier Merkel, Voorzitter van de Europese Raad Herman Van Rompuy, EU-Commissievoorzitter Barroso, de VS – Vice-president Biden, de VS – senator Mc Cain, een pleiade van ministers van buitenlandse zaken w.o. vele prominente politici uit de voormalige SOVJET-UNIE.- Oostbloklanden, enz.

Tegelijk stond de telefoon tussen de EU – leiders en Poetin roodgloeiend. Deze tussen Moskou en Yanukovich ook overigens maar om een andere reden: zeker niet toegeven aan de westerse druk. Yanukovich gaf dan ook geen vim toe, de betogers ook niet. Tot de pro – Yanukovich milities met scherp begonnen te schieten op de manifestanten, er tientallen doden en gewonden vielen, betogers werden gearresteerd of gekidnapt, gemarteld werden en nooit levend terug werden gezien. Maar de manifestanten waren niet te intimideren, zij bezetten regeringsgebouwen en trokken op naar het presidentiële paleis. De grond werd duidelijk te heet onder de voeten van Yanukovich, die werd afgezet, op 21 februari 2014 zijn biezen pakte en er in slaagde te ontsnappen naar Rusland. Spijtig, want men had hem graag in Kiev berecht. Hoe dan ook, zijn verdrijving en afzetting werden uitbundig gevierd, veel meer in West – Oekraïne en Kiev dan in Oost – Oekraïne dat een belangrijke russofone bevolking telt die, ten dele, een grotere affiniteit met Moskou dan met Kiev of Europa heeft.

Een kalender die tot een nieuwe staatsstructuur met nieuwe gezichten moest leiden werd in allerhaast opgesteld. Op 22 februari 2014 al werden presidentiële verkiezingen aangekondigd, te houden op 25 mei. Daarop zouden verkiezingen voor een nieuwe RADA (het Oekraïense parlement) op een nog te bepalen datum volgen. De voorlopige regering onder premier Arseny Yatseniuk sprak beslissende en bemoedigende taal maar moest tegelijkertijd herhaaldelijk brandjes blussen in regeringskringen zelf en ook in de RADA, want die zat nog vol met Yanukovich – getrouwen en het kwam er nog al eens tot vechtpartijen. Van daadwerkelijk besturen kwam niets in huis.

POETIN PRESENTEERT DE REKENING

En dan schudde Poetin de eerste troefkaart uit zijn mouw: op 27 februari 2014 namen Russische gecamoefleerde commando’s, zonder insigna maar ook zonder bloedvergieten, in een blitz-operatie het Krimse schiereiland en het parlementsgebouw in. Op 16 maart 2014 werd daar een referendum gehouden dat in een eerste faze de onafhankelijkheid van de Krim uitriep, twee dagen nadien gevolgd door de goedkeuring van een de facto aanhechting bij Rusland. De uitslag van dit referendum toonde aan dat een haast Stalinistische meerderheid van 97 % van de bevolking van het schiereiland voor onafhankelijkheid en nadien voor annexatie had gestemd. Demografisch bestaat de bevolking van de Krim uit nagenoeg 90 % Russofonen waarbij duizenden Russische militairen moeten worden geteld wegens de aanwezigheid van de belangrijke Russische vlootbasis in Sebastopol. Het was een gelegenheid voor Poetin om de afgezette president Yanukovich in de Russische TV – studios voor de laatste maal officieel ten tonele te voeren. In zijn speech herhaalde deze nog steeds het wettige staatshoofd van Oekraïne te zijn en de aanhechting van de Krim bij Rusland te onderschrijven. Dat Poetin met deze daad alle internationale rechtsregels i.v.m. de territoriale integriteit van Oekraïne aan zijn laarzen lapte, kon hem niet deren. Het Memorandum van Boedapest, in 1994 ondertekend door Rusland, de VSA en Groot – Brittannië, garandeerde inderdaad de onschendbaarheid van de Oekraïense grenzen in ruil voor de neutralisering van het voormalige SOVJET-UNIE. – kernwapenarsenaal in het land. De VN veroordeelde deze eenzijdige aanhechting met een – helaas! – niet bindende verklaring. President Obama besliste Rusland niet uit te nodigen op de volgende bijeenkomst van de G – 8 (die daardoor de G – 7 werd), bij hoogdringendheid bijeen te roepen. Dat moet Poetin gegriefd hebben want Rusland bekleedt dit jaar de voorzitterstoel van de G-8 en de top zou in Solchi, het paradepaard van de Olympische winterspelen van Poetin, in juni 2014 doorgang hebben gevonden. Maar deze afwijzing en de herleiding van de Russische president tot de status van internationale pariah versterkten hem tegelijk in de mening het Westen een zware prijs op te leggen voor het Oekraïens “fascistische avontuur”. Hij voelde zich zo zeker van zijn stuk dat hij op 14 augustus 2014 het voltallige Russische parlement naar Yalta op de Krim liet overbrengen voor het aanhoren van zijn patriotische toespraak en hij gaf daarmee ondubbelzinnig te kennen dat de Krim Russisch bezit was en bleef.

Kort na dit eerste Russische wapenfeit gaf Poetin orders om massaal Russische troepen te stationeren aan de 1000 km lange, poreuze grens met Oekraïne. Want hij wierp zich op als de onvoorwaardelijke beschermer van alle Russofonen niet alleen in Oost – Oekraïne waar zij 60 % van de bevolking uitmaakten. Bij extensie zou deze Russische “bescherming” ook voor andere Russische gemeenschappen in de regio gelden (de Baltische staten bijvoorbeeld). Die troepen werden in de loop van de volgende maanden herhaaldelijk teruggetrokken als de Russische president op détente aanstuurde, of er terug gestationeerd wanneer hij koud blies. Vormden deze troepen de voorhoede voor een mogelijke invasie van Oost-Oekraïne? Ik geloof het niet. Hun aanwezigheid was er voor de show en er eerder op gericht Oekraïne en het Westen te intimideren en dus tot toegevingen te bewegen. Overigens: enkele Russische commando – eenheden, zonder insigna en gecamoefleerd zoals in de Krim, met licht of zwaar wapentuig de weinig bewaakte grens laten oversteken zouden voldoende zijn geweest om onrust te verwekken of chaos en paniek op grote schaal te zaaien. De staat van paraatheid van het Oekraïense leger is niet van die aard een lang treffen met de beter getrainde en bewapende Russische infiltranten te doorstaan. En het NAVO – hoofdkwartier in Brussel had bij herhaling duidelijke signalen uitgestuurd zich militair niet te willen mengen in het conflict want Oekraïne is geen lid van de organisatie. Een Oekraïens verzoek tot toetreding, in september 2014 gedaan, is overigens lang niet aan de orde bij het NAVO – hoofdkwartier want het zou voor Poetin een “casus belli” betekenen.

Intussen waren gevechten in de pro – Russische gebieden rond Donetsk en Lugansk in de Donbass – regio uitgebroken ondanks de voorstellen van Poroshenko, de overwinnaar van de eerste ronde van de presidentsverkiezingen van 25 mei 2014, die hij met bijna 54 % had gewonnen, om de regio een grote autonomie toe te kennen, amnestie voor rebellen, bescherming van de minderheden en de erkenning en respect voor de Russische taal. De rebellen, bewapend en aangespoord door Moskou, verwierpen de uitgestoken hand en opteerden voor onafhankelijkheid. De pas verkozen president vreesde een nieuw Krim – scenario, stelde een ultimatum aan de rebellen voor en besloot, nogal driest, militair in te grijpen toen dit werd verworpen. Poroshenko hoopte op een militair treffen van korte duur in het voordeel van Oekraïne. Het resultaat was anders en draaide uit op een maandenlang durende militaire confrontatie in de regio met veel menselijk leed, honderdduizenden vluchtelingen die richting Kiev of richting Rusland vluchtten en enorme stoffelijke schade. Het Oekraïense leger begon de bovenhand op de rebellen te halen toen waarnemers plots, niet tot hun verrassing, merkten dat de rebellen versterking kregen uit Rusland. Dat werd in alle toonaarden door Poetin en zijn minister van buitenlandse zaken Sergei Lavrov ontkend. Maar toch kwamen ze, de Russen. De aanvankelijke terreinwinst met goede hoop de rebellie definitief de kop in te drukken sloeg om in een stellingenoorlog. En de gemoedstoestand onder de geterroriseerde bevolking werd hoe langer hoe meer po – Russisch en anti – Kiev. Tijdens deze schermutselingen werd op 17 juli 2014 een toestel van Malaysian Airlines boven Oekraïne neegeschoten door een pro – Russische rebel. Over het type raket zelf, een Buk grond – luchtdoelraket van Russische makelij bestaat geen twijfel: het betreft een hoogtechnologisch wapen met een reikwijdte tot 13 km hoog. Moskou zat vreselijk verveeld met deze impulsieve daad van één enkele man, maar niet voor lang: Poetin draaide de rollen gewoon om en hield vol dat de raket niet door de rebellen maar door het Oekraïense leger was afgevuurd. En nog eens: er waren geen Russische militaire adviseurs in gans Oekraïne aanwezig.

Op al deze Russische provocatie en agressie antwoordde het Westen met het instellen van sancties in domeinen zoals energie, financiën, economie en wapenindustrie. Ook werden geen reisvisa’s nog uitgereikt aan een aantal personaliteiten uit de kring rond Poetin. Deze sancties werden tot driemaal toe aangescherpt en de personaliteiten die men daarbij viseerde stonden immer dichter bij de president. Maar hijzelf of zijn belangen werden nooit specifiek het onderwerp van sancties. Daarop volgde een volgende Russische troefkaart: Poetin antwoordde op 6 augustus 2014 met tegensancties en plots werden een groot aantal levensmiddelen, waaronder groenten en fruit maar ook vlees, van de ene op de andere dag uit Rusland geweerd. Dat gold voor gans Europa. Met bepaalde producten uit vroegere Oostbloklanden, die zich eerder al zeer kritisch hadden uitgelaten over het Russische gedrag, was dit al langer het geval. Ook president Poroshenko, beter bekend als de “chocoladekoning”, kon zijn producten al geruime tijd niet meer slijten aan Rusland.

Tussen al deze ongeregeldheden door werd de datum van de aanstaande parlementsverkiezingen in Oekraïne afgekondigd namelijk 26 october 2014. De rebellen in Lugansk en Donetsk repliceerden hierop deze verkiezingen te boycotten en er zelf te organiseren een maand later. Betekent dit een verdere stap naar separatisme volgens het Krimmodel met nadien mogelijke annexatie door Rusland?

De plechtige ondertekening van het EU – Oekraïne associatieverdrag op 26 juni 2014 te Brussel door president Poroshenko, heeft Poetin niet kunnen tegenhouden. De Russische president eiste illico de heronderhandeling van het akkoord met Rusland er bij en dat werd door de EU categorisch afgewezen. Wel werd bedongen dat de concrete effecten van het verdrag gedeeltelijk met een jaar tot december 2015 zouden worden verdaagd, in de hoop dat dit Poetins geldingsdrang zou bekoelen.

Ten slotte kwam het wapenstilstansakkoord van Minsk op 5 september 2014 tot stand met de creatie van een 30 km brede bufferzone, het wegtrekken van “buitenlandse” rebellen en het weghalen van zware wapens uit Donetsk en Lugansk. Dit verdrag werd onderhandeld door Oekraïne, Rusland, de rebellen en de O.V.S.E. (Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa). Het werd Oekraïne opgedrongen en het komt in feite neer op een nederlaag voor Poroshenko.

Waarom?

Omdat Rusland met alle middelen een militaire overwinning van Oekraïne in deze beide gebieden wilde verhinderen. Aanvankelijk zag het er trouwens zo naar uit. Toen Poroshenko enkele weken voordien meende de rebellen de baas te kunnen en de eindzege in het gezicht te hebben, stuurde Poetin versterking de grens over en het kwam tot een patstelling. En hij zou dat scenario met het sturen van aanvullende versterkingen zijn blijven herhalen tot Poroshenko inzag dat verdere strijd nutteloos was en alleen tot meer bloedvergieten en materiële schade zou leiden. Overigens wordt er, ondanks het akkoord, nog altijd gevochten in en rond de luchthaven van Donetsk, een strategisch doelwit voor beide partijen evenals rond Mariupol in zuid – oost Oekraïne gelegen. Met “buitenlandse” rebellen bedoelt Poetin uiteraard “westerse” inmenging want Russische soldaten zijn in het land niet aanwezig. Het wapenstilstandsakkoord bevestigt impliciet maar zonder het te noemen het verlies van de Krim aan Rusland terwijl het de toekomstige status van Donetsk en Lugansk volledig in het ongewisse laat.

De auteur is gewezen ambassadeur.

Foto (c) Reporters