Brandpunt Oekraïne Deel II

Er is vooreerst de personaliteit van Poetin zelf: hij heeft carrière gemaakt in het “SOVJET-UNIE.- systeem” (hij was KGB – officier), hij combineert een perfecte loyauteit aan de kaders van de partij, zolang deze niet in ongenade vallen, met een grote intelligentie en strategisch inzicht, maar ook met een ongekende geldingsdrang, brutaliteit en ambitie. Voor hem heiligt het doel de middelen in alle opzichten en omstandigheden. Het verklaart waarom hij internationaal erkende rechtsregels negeert als ze niet in zijn patroon passen (de aanhechting van de Krim) , maar ze wel sterk verdedigt als ze voor hem goed uitkomen (de burgeroorlog in Syrië en de Russische houding in de VN – Veiligheidsraad). Hij is dubbelzinnig in elk van zijn uitspraken en hij houdt geen woord. Dat maakt van hem een gevaarlijke tegenstander. Hij beschouwt de implosie van de SOVJET-UNIE. als de grootste tragedie van de 20ste eeuw. Het is zijn voorganger Yeltsin die hem, in een economisch verkommerend Rusland toen, tot opvolger aanwees. In Rusland staat hij, door het succesvol neutraliseren van zowel de onafhankelijke media als de oppositie door intimidatie of andere middelen, door het handig bespelen van de nationalistische en patriotische snaren, op het hoogtepunt van zijn macht en populariteit. De man heeft charisma en werkt hard mee aan zijn eigen personencultus. Dat het merendeel van de Russische bevolking daarbij een aantal ongemakken, het gevolg van de sancties, te verwerken krijgt, laat hem koud. Het is overigens treffend dat de bevolking in het algemeen ondanks die sancties Poetin massaal blijft steunen. De macht deelt Poetin met niemand, noch met zijn premier Medvedev, noch met enige andere persoon en zeker niet met de oligarchen, die hij verafschuwt. Hij roept ze geregeld terug tot de orde of schakelt ze uit als ze zich te kritisch uitlaten. De scheepsbouw- en bankmiljardair Sergei Pugachev en de oliemagnaat Vladimir Yevtushenkov konden dat onlangs ervaren. Hij laat zich omringen door een kleine kring raadgevers. Maar hij beslist alleen en zijn instructies worden terstond uitgevoerd.

In dezelfde gedachtengang weet Rusland zich omringd door vijanden, vooral aan zijn westgrens. Succes en economische welvaart in westerse landen, bijvoorbeeld in landen uit het voormalige Oostblok, worden in Moskou aangevoeld als een falen van het eigen systeem. Dit verschijnsel herhaalt zich weer nu Oekraïne uit de Russische wurggreep tracht los te geraken. Indien dàt lukt zal er een hoog Russisch prijskaartje aan vasthangen.

Limieten

De EU heeft tegenover deze constant veranderende Russische tactiek geen afdoende effectieve verweermiddelen en is daarop overigens niet ingesteld, noch qua opzet, structuur of procedures. Denk maar aan de ellenlange beraadslaging en/of besluitvorming die telkenmale onder de 28 Lidstaten nodig zijn om unanimiteit te bereiken, met altijd sterk verwaterde verklaringen en halve maatregelen tot gevolg. Om het anders uit te drukken: de EU heeft enkel de beschikking over soft power die het alleen bij consessus kan gebruiken, terwijl Rusland tegelijk hard en soft power in Oekraïne combineert en naar goeddunken gebruikt. Poetin kent de limieten van de EU zeer goed en hij maakt daarvan gebruik om zijn voorsprong te vergroten. Hopelijk heeft de nieuwe Commissievoorzitter Juncker het signaal begrepen en zal hij tijdens zijn mandaat werk maken om bepaalde verstikkende EU – procedures in deze te stroomlijnen. Maar daartoe moeten de Lidstaten eerst zelf bereid worden gevonden. Zijn zij daartoe klaar? De NAVO heeft bij herhaling gezegd dat Oekraïne buiten de organisatie staat en dat het bijgevolg niet militair zal tussenbeide komen. Wel levert de NAVO niet – militaire hulp aan het land.

Vitale interessensfeer

De SOVJET-UNIE. mag dan geïmplodeerd zijn, het Sovjet – gedachtengoed blijft voortleven bij vele Russische leiders en ook bij Poetin. Voor het Westen staan voorop: het zelfbeschikkingsrecht van de volkeren en het niet wijzigen van grenzen door militair ingrijpen. Rusland verwerpt beide principes. Het is precies daarom dat de voormalige Oostbloklanden, die in 1991 hun onafhankelijkheid hadden herwonnen, gerijpt door meer dan 40 jaar Sovjet – dictatuur, niet lang hebben gedraald en één na één expliciet hebben gevraagd om lid te worden van de NAVO. Het is dus niet zo dat de Alliantie hen daartoe “verplicht” zou hebben of dat het Westen zijn zogenaamde belofte, eerst aan president Gorbachev gedaan en nadien ogenschijnlijk aan zijn opvolger Yeltsin herhaald, zou hebben ingeslikt. Het is een beschuldiging die nog al eens door Rusland geuit wordt. De betrokken landen stonden zélf te springen om lid van de NAVO te worden. Toch gebiedt voorzichtigheid vandaag de dag niet in te gaan op dezelfde Oekraïense vraag want dat zou een regelrechte oorlogsverklaring aan het adres van Rusland zijn. De beperkte middelen van de alliantie heiligen het doel niet en zij wettigen zeker geen gewapend, niet te winnen conflict met de Russische beer. Voor Rusland behoort Oekraïne tot de ‘vitale interessensfeer’. Punt uit!

Kaart

Zal het Krim – scenario zich herhalen in de gebieden rond Donetsk en Lugansk? Dat is twijfelachting. Voorreerst is door de oorlog enorme materiële en psychologische schade aangericht waarvan Poetin de rekening gaarne naar Kiev en het Westen zal doorschuiven. In geval van annexatie kan hij dat niet. Verder hangt de economie van West – Oekraïne nog voor een goed deel af van geleverde grondstoffen uit Oost – Oekraïne, namelijk steenkool. De inkomsten uit deze mijnen zal Poetin gaarne overlaten aan de rebellen die klaar staan om zich in november a.s. van Kiev af te scheuren. Met controle op de centen vanuit Moskou uiteraard. Daarmee kan Moskou een sluimerend conflict blijven voeden of aanwakkeren op ogenblikken dat het haar het best uitkomt. Het toekomstige lot van de stad Mariupol, aan de zee van Azov in zuidoost Oekraïne gelegen, die voor Rusland een gedroomde rechtstreekse link overland met de aangehechte Krim kan verschaffen, onlangs nog door geïnfiltreerde Russische troepen bedreigd en occasioneel nog beschoten, is minder duidelijk. Houdt Poetin deze kaart in zijn mouw tot later?

Gaswapen

De EU vormt geen bedreiging voor Rusland, evenmin als de NAVO dat een louter defensiese organisatie is. Goede betrekkingen onderhouden met Moskou blijven primordiaal, zij zijn in het voordeel van de betrokken landen zelf en dragen bij tot de wederzijdse verhoogde welvaart. Toch kan de EU niet de ogen sluiten voor de Russische agressie en de invasie van een nabuurstaat negeren op het gevaar af als zwak over te komen en daardoor irrelevant te worden. Dat zou de agressor alleen maar driester maken. Hoewel gesprekken met Moskou tot vandaag de dag niets hebben opgeleverd en sancties een bot wapen zijn, heeft de EU geen andere munitie in zijn arsenaal liggen. Zolang de agressie voortduurt, moeten zij standvastig en collectief worden aangehouden. Misschien dienen bepaalde sancties zelfs nog te worden verscherpt. Laat men daarbij efficiënt en selectief te werk gaan en sancties weren die vooral in het nadeel zijn van de EU. Het heeft geen zin de amechtige economische groei van Europa te verlengen door tegenmaatregelen te behouden die vooral in eigen vlees snijden. Het wordt hoog tijd in deze een objectief kostenplaatje op te stellen. Hierover is veel te weinig concrete informatie voorhanden. Ter illustratie: een studie van het Comité van Euraziatische economische betrekkingen, een Duitse think tank, al enkele maanden oud, doet bijvoorbeeld uitschijnen dat in Duitsland 25.000 rechtstreekse en 350.000 onrechtstreekse betrekkingen op de helling staan door de sancties, met als onmiddellijk gevolg het inkrimpen van de Duitse industriële groei met 2 %. Verder deden 6.200 Russische investeerders een beroep op Duits kapitaal. Dat is nu verleden tijd. Het ligt wél voor de hand dat alle Lidstaten van de EU bij hoge prioriteit hun afhankelijkheid van Russische energie in de volgende jaren moeten afbouwen om te verhinderen dat Rusland voor de zoveelste maal het gaswapen zal bovenhalen zoals in 2006, 2009 en nu weer in 2014. Voor de ene Lidstaat zal dat gemakkelijker zijn dan voor de andere. De lagere olieprijs op de wereldmarkt vandaag de dag die een dalende curve vertoont en thans schommelt rond 85 $ per vat olie, is een onvoorziene bonus en een zegen voor het Westen want deze prijs benadert het breekpunt voor de Russische economie, die voor bijna 90 % van zijn export afhankelijk is van energie. Maar het betekent ook dat westerse sancties slechts ten dele effect zullen sorteren want gasimport vanuit Rusland naar Europa valt, om begrijpelijke redenen, niet onder de EU – tegenmaatregelen.

CONCLUSIE

Wat is de voorlopige baten – kosten balans van deze virtuele staat van oorlog in Oekraïne, bijna een jaar later?

Baten:

Voor de EU en het Westen: Oekraïne wordt een nieuwe westerse democratie die weliswaar nog gebrekkig in de steigers staat maar gegroeid is uit jarenlange onvrede en spanningen met Rusland. Deze onvrede bestaat vooral in West – en Zuid – , doch minder in Oost –Oekraïne. Vergeet hierbij even de Krim, nu geannexeerd door Moskou. Maar Oekraïne heeft, globaal genomen, duidelijk voor de EU en tegen Rusland gekozen. Het is met zijn territorium van 603.700 km2 het grootste land in Europa, zelfs nog groter dan Polen en de drie Baltische staten samen. Dàt kan tellen en het maakt de te slikken pil voor Moskou uiterst bitter.

Kosten:

Het wordt een dure hulpoperatie. Deze hulp, 20 miljard €, afkomstig van de EU en het IMF is niet meer dan een eerste schijf. Meer zal nog gedurende lange tijd nodig zijn want het land is virtueel bankroet. Deze hulp komt met de klassieke IMF – voorwaarden, namelijk de devaluatie van de lokale munt, de hryvnia, het schrappen van allerhande subsidies en het kiezen voor harde structurele hervormingen. Die onkostennota kan Poetin naar believen nog opdrijven door voor bijkomende spanningen in het land te zorgen. Dat kan bijvoorbeeld al gebeuren na de aanstaande parlementaire verkiezingen van 26 october in Oekraïne. Of na de ontmoeting van de G – 20 in Brisbane (Australië) in november waaraan Poetin zal deelnemen. De territoriale integriteit van Oekraïne is ook lang nog niet verzekerd en blijft broos. Het is niet ondenkbaar dat op termijn de Russische invloed zich wel eens zou kunnen uitstrekken tot aan de Djnepr, een rivier die Oekraïne middendoor snijdt, waardoor het land de facto in West – en Oost – Oekraïne zou worden opgedeeld met de stroom als natuurlijke grens. In dat nog hypothetisch scenario zouden er twee nieuwe staten ontstaan: West – Oekraïne dat zich aansluit bij de EU en Oost – Oekraïne dat nominaal onafhankelijk zou worden maar onder rechtstreekse Russische controle blijft en, bovendien, tot bufferstaat tussen de EU – oostgrens en de Russische zuid – westgrens zal dienen. Het is een aantrekkelijk denkbeeld dat in Moskou op de agenda staat als mogelijke optie.

Moskou, in de huidige stand van zaken, verliest met Oekraïne een sterke ideologische, strategische bondgenoot en ziet de westerse invloed van bijna de gehele noord – tot zuidgrens van Europa, van Finland tot Oekraïne inbegrepen dus, tot nét aan de Russische grens opschuiven. Alleen Belarus zit geografisch nog tussen de oostelijke grenzen van de EU – Lidstaten en Rusland. Ruslands west – en zuid – westelijke flanken komen daarmee bijna volledig in het vaarwater van de EU en van NAVO – bondgenoot Turkije terecht. Een doemdenken voor Poetin die vast niet zo maar zal laten betijen.

Moskou verliest ten slotte met Oekraïne ook een prominente partner in de prille Euro – aziatische doeaneunie, een idee uit het brein van de Russische president ontsproten. Die zou dan enkel nog Rusland, Belarus en Kazakhstan omvatten en dus minder zwaar doorwegen in de balans.