De ‘hertogin’ van Alva

Fernando Alvarez de Toledo, hertog van Alva was — volgens Nijhoff’s Geschiedenislexicon – ‘een Spaans officier en staatsman, °21.10.1507 Piedrahita, +11.12.1582 Lissabon’. Toen ik nog nooit gehoord had van internet en mijn broek versleet op de universiteitsbanken, bestond Wikipedia nog niet. Maar voor de geschiedenis van de Nederlanden — zo leerde wijlen Eric Defoort — was het genoemde lexicon een belangrijk hulpmiddel. Ondanks Wikipedia grasduin ik er nog steeds graag in. Zoals in mijn beduimelde Nieuwe Encyclopedie van de Vlaamse Beweging. Dat doet me vervolgens meanderen in mijn bibliotheek, waar ‘geschiedenis van de Nederlanden’ eigen planken heeft. Daar nemen de 16de-17de eeuw — de periode van de Beeldenstorm, de Spaanse furie, 80 jaar oorlog en uiteindelijk (eerst in 1648) de scheuring van de Nederlanden — net iets meer plaats in. Maar dat doet hier niet ter zake. (Of toch?)

Belastingontduiking

In dat lexicon lees ik dat de hertog van Alva zich ‘onderscheidde’ als officier in verschillende veldtochten. Op zijn dertigste was hij opperbevelhebber van het keizerlijk leger. Dat was dus onder de in Gent geboren Karel V, waarvan het algemeen geweten was dat hij Nederlands sprak tegen zijn paard. Naar het schijnt doet Herman De Croo dat ook. Na de Beeldenstorm stuurde de katholieke vorst zijn opperbevelhebber naar de Nederlanden om er de (protestantse) opstand te onderdrukken. Vanaf 30 december 1567 was hij landvoogd van diezelfde Nederlanden. Het is de tijd dat er in Gent, Antwerpen en Brussel, radicale calvinistische republieken waren. En de zoon van Karel — Filips — wilde het protestantisme in zijn landen met wortel en tak uitroeien.

Alva moest de Nederlanden onder één centraal staatsbestuur brengen — het is het begin van de politieke moderniteit, centralisme is géén uitvinding van Lodewijk XIV. Het gedroomde middel van kersverse regeringsleider: centrale belastingen. ‘De Tiende Penning’. Ingevoerd op 21 maart 1567 — we vieren dus binnenkort zijn verjaardag. Een mix van een eenmalige consumptietaks en een vlaktaks avant la lettre, want niemand ontsnapte eraan. Maar de Nederlanden weigerden die te betalen. Belastingen ontduiken moet toen een nationale sport geworden zijn.

Staminees

Mocht Margaret Thatcher — de peettante van het neoliberalisme — dát gedaan hebben, ze zou nooit haar bijnaam ‘Iron Lady’ gekregen hebben. 500 jaar geleden, in de door Spanjolen tot ‘staminees’ omgetoverde Brabantse herbergen, noemde men Alva al de IJzeren hertog. En toen had hij nog geeneens een dwangburcht gebouwd aan de zuidrand van Antwerpen!

Enfin, Alva dus, de IJzeren hertog. Toen hij naar Brussel trok durfde hij niet te vrezen dat het een Mission Impossible zou worden. Sire, geef mij zes maanden, orakelde hij. Het werden er meer dan 950. Maanden. Tachtig jaar met andere woorden.

Erwin Vanmol | Doorbraak

Oud-premier Mariano Rajoy op z’n Alva’s geportretteerd door huiscartoonist Erwin Vanmol.

Twitter

Alva kreeg het moeilijk als vanaf 1572 de gebeurtenissen in de Nederlanden ‘een ongunstige wending’ namen, zoals het eerder genoemde lexicon dat omfloerst noemt. Niet dat dat de schuld was van die Alva — leest u er maar de klassiekers op na, en begin met Het Spaanse Spook van Suske & Wiske. De koppige Filips regeerde vanop een dikke 1700 km afstand in zijn bijna opgeleverde kloosterpaleis El Escorial. Daar had de koning het te druk om te praten met God en zijn vader (Karel). Kwatongen bewe(e)r(d)en dat de gekwelde vorst het vaak moeilijk had om beide uit elkaar te houden. Maar ik wijk af. Filips II wist amper wat er gebeurde in de Nederlanden, of het nieuws kwam toch maar met horten en stoten — Twitter bestond nog niet.

(Tussen haakjes: de grote Franse historicus Fernand Braudel heeft in zijn magistrale werk De Middellandse Zee begrip gevraagd voor Filips II. Hij was vorst van een immens groot rijk waar de zon niet onderging. Een rijk van lange afstanden; verbindingen duurden vele weken, en daardoor was het voor de vorst per definitie onmogelijk om snel en adequaat te reageren. Politici die te laat reageren: niets nieuws onder die niet ondergaande zon.)

Tirannie

Het is door Alva’s schrikbewind — vakliteratuur heeft het zowel over tirannie als repressie — dat de bevolking van Antwerpen met ongeveer de helft afnam. Wie handel dreef, kon lezen en schrijven, en/of een of andere protestantse obediëntie aanhing, trok naar het noorden. Amsterdam en Haarlem zijn groot geworden door de Antwerpse exodus. Die emigratie begon in 1567, kort na Alva’s komst.

Had koning Filips hertog Alva het opperbevel gelaten, de geuzen hadden allicht nooit gewonnen bij Den Briel, wat de oorlogskansen toen ernstig deed keren. Alva werd — na een kort intermezzo door ene Filips Medina Celi — opgevolgd door don Luis de Requesens, een Catalaan. Hij had nochtans veel goesting om het verzet van de Nederlanden te breken. Maar het mocht niet zijn. Hij keerde op 29 november 1573 terug naar Spanje om dan maar (in 1580) Portugal te veroveren. Een mens moet toch iets te doen hebben, niet?

Betoging

Waarom dit stukje geschiedenis? Vandaag wordt een massale betoging verwacht van Catalanen in Madrid. Ze gaan er betogen omdat ‘zelfbestuur geen misdaad’ is. Ze gaan er betogen om hun ongenoegen uit te drukken over het politieke proces tegen de gevangengenomen Catalaanse politici en ‘sociale leiders.’ In de manifestatie zullen heel wat verwijzingen te lezen zijn naar het Francoverleden van Spanje, waar vele espanjolistische krachten maar geen afstand van kunnen nemen. Om nog een postmoderne link te maken naar een stripverhaal: denk aan de pleister die kapitein Haddock teistert van het eerste tot het laatste plaatje in Vlucht 714 van Kuifje. Spanje geraakt ook maar niet af van Franco. En de rechtse partijen — de ‘liberale’ Ciudadanos, de conservatieve Partido Popular en zeker het extreemrechtse Vox — lijken ook niet echt van Franco af te wíllen. Maar dat heeft natuurlijk niets met Alva te maken.

Of toch? Diezelfde Partido Popular — net iets te veel rechters in Spanje leunen er bij aan, als ze er al geen militant van zijn — in wier rangen nogal veel oud- en post-franquisten rondlopen — de Transitie na Franco was een grap, dat kon u gisteren nog lezen op Doorbraak — brengt nu ook een eerbetoon aan Alva. (Oké, dat was een erg lange zin, maar dit is dan ook een Paralipomenon.) Een familielid van Franco op de lijst zetten ligt — voorlopig — iets te moeilijk. En neefjes en nichtjes van de huidige koning — ook een Filips, het lijkt wel of toeval niet bestaat — duiken op in de rangen van Vox. Dus dan trek je toch een blik ‘grandes de España’ open? En dan popt daar ene Cayetana Álvarez de Toledo y Peralta-Ramos uit op.

Achterkleindochter

Die Cayetana mag zich ‘markiezin de Casa Fuerte’ noemen. De in 1974 geboren historica en journaliste is niet alleen parlementslid voor de Partido Popular. Ze is ook de laatste telg — in rechte lijn zelfs — van… (tromgeroffel en klaroengeschal) Fernando Alvarez de Toledo, de tweede hertog van Alva. Die van het eerste zinnetje van dit stuk. En diezelfde Cayetana wordt, voor de nakende algemene verkiezingen in Spanje, lijsttrekker voor de Partido Popular. In Barcelona begot, de hoofdstad van Catalonië.

De Spaanse wraak smaakt zoet. En ook in Spanje zijn cirkels rond. Alva staat in Spanje bekend om zijn ‘campagne in Vlaanderen’ (‘Vlaanderen’ was het pars pro toto voor ‘de Nederlanden’ toen). Datzelfde Vlaanderen dat Puigdemont en co welkom heette. Datzelfde Vlaanderen wiens parlementsvoorzitter een kiezel is in de Spaanse schoen. Datzelfde Vlaanderen dat zijn vertegenwoordiger van de Vlaamse regering in Spanje en Catalonië teruggestuurd heeft gekregen. Alva kreeg Vlaanderen klein. Dus zal Alva ook Catalonië klein krijgen. Alva zou de Nederlanden onder één centralistisch bewind plaatsen, zoals de rechterzijde vandaag ook Spanje als een centrale staat wil besturen, al dan niet met artikel 155. Een complot, denkt u nu? Of gewoon een ‘leuke’ vondst van een geschiedenisfreak in het campagneteam van de PP?

Of zoek ik het te ver? Ik kon het niet laten liggen. Maar dit is dan ook een Paralipomenon.