De Oscar voor empathie

In tegenstelling tot de storm van hashtags #Oscarssomale in 2015 en #Oscarssowhite vorig jaar bleef de hemel boven Los Angeles vorige zondag lichtjes bewolkt als het op protesten aankwam. Met de nieuwe president aan het hoofd van het land was diversiteit het belangrijke thema van de avond, maar werd het in minder woorden – of speechen – naar voren gebracht. Zo waren bijvoorbeeld vier van de vijf genomineerden van de documentaires zwarten en won Moonlight, een coming of age film over een zwarte homoseksuele jongen, de prijs voor beste film.

De menselijkheid voor de lens

De speech die wel politiek getint was, kwam van een man die niet op de uitreiking aanwezig was. De Iraanse regisseur Asghar Farhadi uitte zo zijn ongenoegen over het inreisverbod voor mensen uit zeven moslimlanden. Bij het winnen van de Oscar voor beste buitenlandse film liet hij Anousheh Ansari, een Iraans-Amerikaanse zakenvrouw, het woord nemen. Zij las zijn verklaring voor dat zijn protest voortvloeide uit respect voor deze zeven landen. Verder had hij het ook over het belang van empathie met de woorden: “Filmmakers can turn their cameras to capture shared human qualities and break stereotypes of various nationalities and religions. They create empathy between us and others. An empathy we need today more than ever.” Vrij vertaald: Een camera heeft de mogelijkheid om menselijkheid vast te leggen en stereotype beelden van nationaliteiten en religies te ontkrachten. Zo kan een filmmaker proberen de kijker empathisch inzicht te geven.

Empathie is net één van de kernthema’s van ‘The Salesman’, de film waarmee Farhadi het gouden beeldje won. Het verhaal gaat over een koppel, Rana en Emad, dat in een grootstad in Iran woont. Samen delen ze een passie voor theater en acteren ze als hobby in een lokaal theatergezelschap. Wanneer hun appartementsgebouw op instorten staat kunnen ze via een kennis goedkoop onderdak vinden. Een tijdelijke oplossing dat als een godsgeschenk komt, totdat een gewelddadige inbraak plaatsvindt wanneer Rana alleen thuis is. Een gebeurtenis die veel schaamte, afstand en wraakgevoelens met zich meebrengt.

Hoewel de partners elkaar als gelijken beschouwen, wordt na de geweldpleging duidelijk dat de maatschappij niet zo denkt over de verhouding tussen man en vrouw. Zo ziet Rana het niet zitten om te politie erbij te halen. Volgens haar ligt de schuld bij haar, zij heeft immers de dader binnengelaten in het huis. Wie kan dat tegenspreken? Daarenboven brengen de nieuwsgierige buren haar al genoeg in verlegenheid, meer schaamte wil ze vermijden. Schaamte is een tweede kernthema.

Tussen twee vuren

Deze film is echter geen aanklacht tegen de onderdrukking van de vrouw, maar gaat over de innerlijke strijd met empathie voor de medemens. Wanneer Emad de crimineel in zijn handen heeft, kan hij hem moeilijk terug laten gaan. Als acteur zou Emad als geen ander zich moeten kunnen plaatsen in de gevoelens van de dader, die bij zijn stuk blijft dat alles een vergissing was. Wanneer geloof je iemand, of zet je je woede opzij? Het is een simpel verhaal met emoties die diep gaan. Emoties die kunnen vernietigen: een ander mens, of zelfs een relatie die goed zat.

Emoties kunnen echter voortkomen uit diepere fundamenten van de maatschappij. Volgens regisseur Farhadi zijn onderdrukkende instituties – cultureel, economisch of religieus – actoren die het ons vaak moeilijk maken om op een humane manier te communiceren of gelijkheid tussen elkaar te zien. Dat zijn voor hem gevaren die voor elke maatschappij gelden. Geen onschuldige gedachten voor een Iraanse filmmaker. Elke film die in Iran van de band rolt, ondergaat een strenge controle door een commissie. Regeltjes, zoals het verplicht dragen van een sjaal om het haar door vrouwen, moeten ook op pellicule in acht gehouden worden.

Zowel de abstracte thema’s, als het neerzetten van de personages lijken de Iraanse maatschappij daarom sterk uit te dagen in deze film. Rana en Emad zijn twee personages die westers gezind zijn: ze eten spaghetti, kunnen een mondje Engels en spelen mee in het theaterstuk ‘Death of a Salesman’ van Arthur Miller. Ironisch is het dan, dat Iran vernederd wordt en op de lijst staat van gebande landen. Als The Salesman niet zo’n goede film was geweest, had de uitreiking van de Oscar op een opvallende handreiking geleken van The Academy. Een protest tegen Trump. Aangezien de avond echter niet draaide om politieke voorkeuren, kon Farhadi het beeldje om creatieve redenen mee naar huis nemen, en toch de verscheurde mentaliteit in Iran naar voren brengen.

De auteur is master Filmstudies en Visuele Cultuur.