Die ‘Europese islam’ mist culturele context

Moeten we geloven in “een Europese islam”? Wees toch maar voorzichtig. De “Europese islam” kampt immers met een enorme handicap, die de ontwikkeling van een Westerse variant van de Arabische godsdienst bemoeilijkt. Het probleem komt hier op neer: de islam is niet ingebed in Europa. Het christendom en de rest van de Europese geschiedenis zijn met elkaar vervlochten, maar dat geldt niet voor de islam. Evenmin kent West-Europa een traditie van eeuwenoude en geografisch geconcentreerde moslimminderheden. De aanwezigheid van een aanzienlijke groep moslims is een relatief recent (geïmporteerd) fenomeen. 

Een historische en culturele voedingsbodem is wel degelijk belangrijk. Wanneer we spreken over een “Europese islam”, dan bedoelen we eigenlijk: een variant die zich volledig verzoend heeft met de Verlichting. We hopen op een islam die lijkt op het hedendaagse Europese christendom: braaf, privaat, onopvallend, goedmoedig – bijna folkloristisch. Maar het christendom heeft enkele eeuwen tijd gehad om te transformeren tot het tandenloze beestje dat we vandaag in Vlaanderen kennen. De oude religie is verzacht en verveld dankzij een permanente blootstelling aan alle andere aspecten van de grote Europese beschaving. 

Het christendom hoeft zich niet te bewegen in een cultureel vacuüm. Dat betekent ook dat het geen grote uitdaging is om een gezapige christen te zijn in Vlaanderen. Leefomgeving, cultuur, onderwijs en zelfs kalender blijven doordrenkt met het christelijke erfgoed. Het is in die context nog altijd relatief eenvoudig om zonder veel complexen cultuurkatholiek te zijn. Vlamingen komen op allerlei manieren nog altijd in aanraking met de christelijke traditie, waarbij dus vrij probleemloos aan te knopen valt. Je kan in West-Europa eigenlijk christen zijn “op automatische piloot”, zonder dat daar een grote spirituele zoektocht of ontvoogdingsstrijd bij komt kijken.

De 1ste generatie van islamitische migranten bestond uit moslims afkomstig uit een moslimcultuur. Ook zij konden moslim zijn “op automatische piloot”. Ze waren opgegroeid in een (culturele) omgeving waarin de islam vanzelfsprekend was. Ze beleefden hun godsdienst als een levensstijl met gebruiken, gewoonten en een paar gekkigheden – maar er was eigenlijk geen noodzaak om er veel bij stil te staan. Dat is een fundamenteel verschil met de volgende generaties, die opgegroeid zijn in Europa, waar de dominante cultuur niet islamitisch is. Zij zijn de culturele connectie met hun godsdienst kwijt. Het gevolg: zij moesten hun godsdienst opnieuw uitvinden, temidden van een omgeving zonder culturele aanknopingspunten. 

Autochtone Vlamingen hebben lang geloofd dat elke nieuwe generatie migranten minder doctrinair zou zijn. De vooronderstelling was dat jonge moslims een doorslagje zouden zijn van hun autochtone klasgenoten, die in grote meerderheid geseculariseerd zijn. Het tegendeel lijkt nu waar te zijn: jonge moslima’s dragen bijvoorbeeld vaker een hoofddoek dan hun (groot)moeders. Heel wat zelfbewuste en verstandige meisjes kiezen volledig vrijwillig voor dit vreselijke symbool van onderdrukking. Dat valt beter te begrijpen als je beseft dat deze generatie de eigen godsdienst eigenlijk helemaal opnieuw vorm moet geven. Het is vanuit dat opzicht niet eens zo gek dat heel wat jonge moslims terechtkomen bij de orthodoxie. Als er geen socioculturele context is, dan ben je sneller geneigd om je toevlucht te nemen tot datgene wat wél eenvoudig beschikbaar is: de religieuze basisteksten en de basale uiterlijkheden. 

De evolutie van de islam in Vlaanderen is een ingewikkeld fenomeen, waarbij veel factoren spelen. Natuurlijk speelt buitenlandse beïnvloeding en agressieve aansturing vanuit Turkije of Saudi-Arabië een rol. Natuurlijk kan de perfide rol van het internet niet onderschat worden. Natuurlijk wordt het wereldbeeld en de religieuze ingesteldheid van jonge moslims bepaald door nog 101 andere elementen. Toch is het waardevol om te wijzen op het belang van de culturele context, die in Europa – ondanks alles – nog altijd christelijk kleurt. Een “Europese islam” is en blijft daarom een fremdkörper, een soort van importgewas dat hier niet kan rekenen op een reeds bewerkte voedingsbodem. Alle mensen van goede wil hopen op een goedaardige islam die volledig complementair is met ons Westers wereldbeeld – maar eenvoudig wordt dat niet. Het zal in ieder geval niet volstaan om het alleen maar vroom te wensen.