Op 24 oktober 2019 werd de kist van voormalig dictator Francisco Franco uit het praalgraf van de Valle de los Caídos, of Vallei van de Gevallenen, gehaald en herbegraven naast zijn vrouw in het kleine kerkhof van Mingorrubio, vijftig kilometer verder. Maar daarmee is de rust niet teruggekeerd in de Valle de los Caídos. Ter herinnering: dat complex werd gebouwd tussen 1940 en 1959 en omvat een in de rotsen uitgehouwen basiliek, een benedictijnerabdij, een school en vooral een ossuarium waar 33 833 slachtoffers rusten van burgeroorlog en dictatuur, dat alles overschaduwd door een kruis van 150 meter, het hoogste van de wereld.

In Het lijk van de dictator. Franco, Mussolini, Pétain (2020) vertelde ik het verhaal van het monument en legde ik uit hoe het een splijtzwam is tussen de dos Españas of de twee Spanjes, het rechtse en het linkse. Nu, die scheiding der geesten is niet overstegen omdat de dictator zijn ereplaats aan het altaar van de basiliek heeft verloren.

De wet over het democratisch geheugen

Want voor de socialistische regering van Pedro Sánchez was het overbrengen van het lijk slechts de eerste stap in wat ze de resignificación van het geheel noemt^[1]. Daarmee doelt ze op het definitief onttrekken van het monument aan de franquistische sfeer: het werd namelijk gebouwd om de gesneuvelden van de ‘nationale kruistocht’, zoals Franco de Burgeroorlog noemde, te eren. Als je er rondslentert, merk je aan de grootse architectuur, de monumentale Arno Breker-achtige beelden en het alomtegenwoordige opschrift Caídos por Dios y por España – ‘Gesneuveld voor God en Spanje’ – door wie en met welke ideologische intentie het geheel werd gebouwd.

In 2007 stemde de socialistische regering van Zapatero de Ley de la memoria histórica of de wet over het historisch geheugen, die morele erkenning en financiële schadevergoeding beloofde aan de slachtoffers van burgeroorlog en dictatuur. Ze beval onder meer de verwijdering van alle symbolen in de openbare ruimte – monumenten, standbeelden, straatnamen… – die de militaire opstand en de dictatuur verheerlijken. Pedro Sánchez wil nu een vervolg breien aan die wet, die de Ley de la memoria democrática zal heten. Daarin past de resignificación van de Valle. Maar hoe wil de premier aan dit nationaal-katholiek – sommigen zeggen ‘fascistisch’ – monument een democratische betekenis geven?

Herbegraven?

De regering heeft een budget vrijgemaakt van 650 000 euro om overblijfselen in het ossuarium op te graven en te identificeren, hoewel specialisten stellen dat dit voor de helft  van de stoffelijke resten niet meer mogelijk is. Eind april zal een ploeg archeologen en patholoog-anatomen het ossuarium, dat in staat van verval is door onder meer waterinsijpeling, grondig onderzoeken en waar mogelijk restaureren. Bedoeling is op termijn lijken weg te halen en te herbegraven, indien de families dat wensen.

Voor Manuel Lapeña uit Zaragoza komt dit te laat: zijn vader en oom werden in 1936 geëxecuteerd door franquisten en hun lijken werden, zonder dat de familie te raadplegen, in 1959 overgebracht naar het knekelhuis van de Valle. In 2016 gaf een rechtbank de toestemming om de twee broers op te graven, maar dat is nog altijd niet gebeurd. Lapeña is nu 97 en heeft het geheugen verloren.

José Antonio

Een volgend heikel punt is het graf van José Antonio Primo de Rivera. De leider van de falangisten, de Spaanse fascisten, werd in Alicante geëxecuteerd in november 1936. In maart 1959, net voor de officiële opening, werd hij als eerste begraven in de Valle de los Caídos, maar niet in het knekelhuis: zoals Franco later, kreeg hij een ereplaats bij het altaar. Daar ligt hij nog op het ogenblik dat ik schrijf.

Dat is natuurlijk een doorn in het oog van de socialistische regering: hoe kun je aan het complex een democratische betekenis geven als de leider van de falangisten, bewonderaar van Mussolini, op die plaats rust? De regering stelt de familie voor het alternatief: ofwel begraven ze hem op een plek van haar keuze, ofwel wordt hij bijgezet in het ossuarium, tussen de andere slachtoffers van de burgeroorlog.

De benedictijnen uit de abdij?

En dan is er de kwestie van de monniken. Zij hebben zich met man en macht verzet tegen de opgraving van Franco. Vooral het koppig verzet van abt Santiago Cantera viel op. Hij liet op een bepaald ogenblik aan de regering weten dat hij de toegang tot het domein zou weigeren aan wie het stoffelijk overschot van Franco – een res sacra of een ‘heilig voorwerp’ in zijn woorden – zou willen weghalen. Die houding zette kwaad bloed bij de socialisten, vooral toen bekend raakte dat Cantera in zijn jonge jaren nog lid was geweest van de falangistische partij.

De regering windt er geen doekjes om: ze wil de benedictijnen uit het domein zetten. Hoe dat concreet in zijn werk zal gaan is niet duidelijk, want is de kerk in deze geen betrokken partij en zal zij de socialistische regering volgen? Overigens gaat er een petitie rond die tot 8 maart jl. 26.000 handtekeningen verzamelde tegen het voornemen de monniken te verjagen^[2].

Een traumatische plaats?

De regering houdt nog een paar andere maatregelen in petto, zoals een naamsverandering – de naam ‘Valle de los Caídos’ is te sterk verbonden met het franquistische perspectief – en de oprichting van een interpretatiecentrum. In dat kader zullen er binnenkort opgravingen plaatsvinden op de plekken waar de arbeiders woonden die het complex bouwden. Bijzondere aandacht gaat daarbij naar de rol van de vrouwen: onlangs werden dagelijkse gebruiksvoorwerpen gevonden, zoals schoenen, kammen, inkpotten die de kans bieden om het verhaal van de Valle vanuit een andere invalshoek te vertellen – dat van de vrouwen die, zo stelt archeoloog Alfredo González Ruibal het, dubbel te lijden hadden, als vrouw en als republikein.

Voor hem is het belangrijk het ‘epische verhaal’ van de Valle te ontkrachten en te onderstrepen in welke mate het een ‘traumatische plaats’ was^[3]. Daarbij moet toch worden opgemerkt dat slechts een minderheid van de arbeiders actief op de verschillende werven van de Valle republikeinse dwangarbeiders waren.

Een democratische betekenis?

Is het mogelijk aan de Valle de los Caídos een democratische betekenis te geven? Wie de plaats ooit heeft bezocht weet dat het monument de drukkende sfeer van het Spaanse nationaal-katholicisme uitademt. Het is onlosmakelijk verbonden met de geschiedenis en de waarden van het franquisme. Maar dat hoeft natuurlijk geen belemmering te zijn. Uiteindelijk is zelfs Auschwitz uitgegroeid tot een plek die verondersteld wordt de talrijke bezoekers een democratisch geweten te schoppen, in de geest van: laat dit nooit meer gebeuren – wat niet wegneemt, maar dit terzijde, dat het toch nog gebeurd is, in onder meer Indonesië, Cambodja, Rwanda.

Maar Spanje kennend, weten we dat de symbolische strijd rond de Vallei van de gevallenen heftig zal zijn. Op 28 maart jl. kwamen extreemrechtse organisaties samen om de 82ste verjaardag te vieren van de inname van Madrid door de troepen van Franco. Zij begonnen de dag met een misviering in de basiliek van de Valle de los Caídos. Extreemrechts zal het monument in de bergen ten noorden van Madrid niet zonder slag of stoot prijs geven.

^[1] Zie: https://elpais.com/espana/2021-03-31/la-transformacion-del-valle-de-los-caidos-y-otros-retos-pendientes-en-memoria-historica.html

^[2] Zie: https://www.larazon.es/espana/20210308/vbcp7e5n3zb3hok6yjtykeixeq.html

^[3] Zie : https://www.eldiario.es/politica/arqueologos-entraran-valle-caidos-estudiar-asentamientos-presos_1_7348252.html