Eer aan onze patriotten

Tijdens de schietpartij in Utrecht, op maandag 18 maart probeerde Nicky van Grinsven, samen met nog een moedige man, een gewonde vrouw die zij niet persoonlijk kenden in veiligheid te brengen. De vrouw, ze lag eerst naast de tram, was in haar rug geschoten en kermde dat ze haar lichaam niet meer voelde. Ondertussen klonken er meer schoten vanuit de tram. Terwijl de twee mannen de vrouw optilden, wisten ze dat ze zelf ieder moment neergeschoten konden worden. Toch brachten ze de vrouw eerst in relatieve veiligheid, voordat ze wegvluchtten van de schutter.

Ik ben net als vele anderen diep ontroerd door de te hulp snellende burgers in Utrecht. Het valt me vaker op dat er bij calamiteiten altijd weer individuen zijn die spontaan hun leven riskeren voor vreemden.

Burgerlijke cultuur

Dit zijn uitingen van naastenliefde, maar ik denk dat het ook met onze burgerlijke cultuur te maken heeft. In een maatschappij waarin burgers gelijke rechten hebben, kunnen burgers zich altijd een beetje met elkaar identificeren, wat een basis van solidariteit schept. De Franse socioloog Tocqueville schreef in 1840 in zijn beroemde studie naar de Amerikaanse democratie: ‘Tussen de burgers van een democratische natie bestaat een gelijkaardige overeenkomst. Elk van hen weet zich kwetsbaar, zodat ze zowel vanuit hun eigenbelang als vanuit hun gevoelens van sympathie, bereid zijn elkaar wederzijdse bijstand te verlenen.’

Tocqueville bewonderde hoe democratische Amerikanen elkaar ondersteunden. In zijn eigen, toentertijd nog meer aristocratische Frankrijk zorgden de scheidslijnen tussen de standen ervoor dat er minder algemene solidariteit tussen burgers was.

Een soortgelijk fenomeen zie je nu nog in landen zoals China, waarin mensen geen burgerlijke gelijkwaardigheid hebben. In het Chinese rechtssysteem gaat het erom wie je bent en wie je kent. En Chinezen hebben zelfs formeel geen gelijke rechten. Als je in een arme stad bent geboren, mag je niet legaal naar een rijke stad verhuizen. Je etniciteit staat op je identiteitsbewijs en als je bij een ‘foute’ minderheid hoort, mag je vaak het land niet verlaten, ook niet voor een vakantie. Een gevolg van deze ongelijkheden is dat Chinezen op straat zich moeilijker met elkaar kunnen identificeren. Die andere mensen bevinden zich in een andere situatie dan jij. Waarom zou je je voor hen inzetten?

Patriottisme

Bij democratische burgermaatschappijen hoort een karakteristieke deugd: patriottisme. De mensen die in Utrecht te hulp schoten, toonden zich ware patriotten. Dat woord hoor je tegenwoordig zelden, deels omdat velen niet meer weten wat het betekent.

Zo wordt ‘patriottisme’ vaak verward met ‘nationalisme’. Maar dat is iets anders. Patriottisme is een zelfopofferende inzet voor de gemeenschap. Het is patriottisch om risico’s te nemen voor andere burgers, die je niet persoonlijk kent. En om je individuele belang weg te cijferen voor het gemeenschappelijk goed.

Nationalistisch, in de slechtste zin van het woord, is om je eigen land te verheerlijken. Om te denken dat je eigen land beter is dan andere landen. Chauvinistische nationalisten vertellen eenzijdig positieve verhalen over de vaderlandse historie, hangen een egoïstisch buitenlands beleid aan en volgen leiders met spierballentaal. Patriottisme daarentegen gaat prima samen met een kritische blik. Sterker nog, als politici ons een verkeerde kant op sturen, dan is het juist patriottisch om kritiek te uiten, ondanks het feit dat machtige mensen je dat niet in dank zullen afnemen. Wederom offer je jezelf op voor het algemene belang op de lange termijn. Ze zeggen ook wel dat patriotten altijd achter hun land staan, maar juist daarom niet klakkeloos achter iedere regering aanlopen.

Verschillende vormen van nationalisme

Uiteraard bestaan er verschillende vormen van nationalisme. Sommige vormen zijn chauvinistisch of zelfs imperialistisch, andere vormen zijn emancipatoir en verbroederend. Over jullie trotse Vlaamse beweging geen onvertogen woord, lieve zuidervrienden! Een goedaardig nationalisme is welzeker compatibel met een patriottische inborst.

Toch mogen we ook goedaardig nationalisme niet aan patriottisme gelijkstellen. Het blijven twee verschillende categorieën. Zo hebben nationalisme en patriottisme ook een andere ontstaansgeschiedenis. Nationalisme richt zich op de moderne natiestaat, die in de achttiende en negentiende eeuw ontstond, terwijl patriottisme een veel langere geschiedenis heeft, namelijk één die teruggaat op de burgerzin van vroegmoderne en antieke stadstaten. Patriottisme uitte zich oorspronkelijk vooral op het niveau van de stad en werd pas in de moderne tijd primair verbonden met een nationaal ‘vaderland’.

Patriottische daad

De paradigmatisch patriottische daad is sterven voor de verdediging van je politieke gemeenschap (hetzij een stad, hetzij een nationale staat), maar patriottisme uit zich ook in vredestijd en in kleinere dingen. Slachtoffers helpen na een verkeersongeval. Vrijwilligerswerk doen. Een verloren portemonnee naar zijn rechtmatige eigenaar terugbrengen.

In politieke discussies is het patriottisch om gedeelde waarden en het algemeen belang voorop te stellen. Patriotten verzetten zich daarom met heel hun wezen tegen de buitensluiting van individuen op basis van huidskleur én tegen sektarische ‘identiteitspolitiek’. Het overmatig benadrukken van groepsverschillen, het aanwakkeren van rancunes en het uitspelen van deelbelangen gaan immers allemaal ten koste van het welzijn van de gemeenschap. We zijn op de eerste plaats burgers. Andere aspecten van onze identiteit, zoals huidskleur, economische klasse of gezindte, behoren ondergeschikt te zijn aan dit gedeelde burgerschap.

Grenzen? Ingewikkelde kwestie

Hoe ver reikt de patriottische solidariteit? Houdt het op bij de grenzen van het land? Is het sterker op het niveau van de stad? Kun je een EU-patriot zijn? Zetten patriotten zich ook in voor buitenlanders? Het schaalniveau is een ingewikkelde kwestie. Ja, vaderlandsliefde richt zich op een vaderland, maar ik denk dat patriottisme in bredere zin zich over grenzen heen kan bewegen.

Je draagt patriottische gewoontes met je mee naar het buitenland, waar je burgers van andere landen met burgerlijke solidariteit tegemoet treedt. Burgers van verschillende landen weten elkaars patriottisme te waarderen en schieten elkaar daarom vaak te hulp. Denk bijvoorbeeld aan de Tweede Wereldoorlog. Een nationalistisch-imperialistische staat reed in 1940 met tanks onze landen binnen. Patriotten bevrijdden ons vijf jaar later.

Patriottische landen

We zijn het woord zelf een beetje vergeten (of misschien geldt dit alleen voor ons noorderlingen?), maar Nederland en Vlaanderen zijn wel degelijk patriottische landen. Zo is het mij vaak opgevallen hoe onbaatzuchtig men elkaar bij nood te hulp schiet.

Dit is geen universeel gegeven. Ik heb jaren in Beijing gewoond en daar gezien hoe een chronisch gebrek aan patriottisme eruit ziet. Het egoïsme slaat er om zich heen. Te veel mensen zijn bereid om voor de kleinste voordeeltjes, de grootste rampspoed over anderen uit te storten. Verkeersslachtoffers laat men vaak langs de weg liggen, omdat voorbijgangers niet het kleine risico willen lopen om later de schuld te krijgen. Nu komt het in China daadwerkelijk af en toe voor dat verkeersslachtoffers een helpende voorbijganger later de schuld geven, om zo nog wat smartengeld van iemand te kunnen plukken.

Het hoeft niet te verbazen, dat het grote, door revolutie ontheemde en autoritair-bestuurde China minder gemeenschapszin heeft dan onze kleine, knusse Lage Landen, met hun lange tradities van burgerschap. Maar laten we deze toch niet voor lief nemen. Nee, we moeten ons patriottisme cultiveren door patriottische daden uitbundig te eren — daden zoals die van Van Grinsven en de anderen die in Utrecht met gevaar voor lijf en leden te hulp schoten. Laat hun handelen ons allen inspireren.

Een versie van dit stuk verscheen ook bij NRC