Gevangen tussen ideologie en realiteit: waar is het gezond verstand?

Vlaamse gevangenissen hielden de voorbije weken de poorten dicht. In normale omstandigheden een goede zaak dat ze hun ramen en deuren gesloten houden. Maar de voorbije weken was het om een andere reden: gevangenissen zitten vol; overvol en cipiers zijn het beu; kotsbeu. Dus kwamen ze op straat en lieten ze nieuwe gedetineerden niet meer binnen.

Begrijpelijk. De vraag was ook niet of, maar wanneer het probleem opnieuw de kop zou opsteken. Want waar blijft de politieke durf om een decennialang (veiligheids)probleem eindelijk ten gronde aan te pakken?

Straffen uitvoeren

Er klonk nochtans stoere taal bij de vorige en huidige liberale justitieminister: elke straf, ook de korte, zal worden uitgevoerd want ‘een justitie die zijn eigen straffen niet uitvoert, is geen geloofwaardige justitie’. Voor die redenering valt iets te zeggen. In een ideale wereld. Want wie kijkt naar wat zich in de praktijk afspeelt, want wie luistert naar wat de mensen in het veld zeggen, die weet dat wat de minister vraagt eigenlijk zever in pakskes is. Alle straffen uitvoeren, kan pas zodra alle randvoorwaarden zijn ingevuld (en daar is hij nota bene zelf verantwoordelijk voor).

Dat is vandaag verre van het geval. Ten eerste ontbreken de beloofde detentiehuizen. Ten tweede zit een derde van de gedetineerden in voorlopige hechtenis. En ten derde verblijven er zo’n duizend geïnterneerden in reguliere gevangenissen omdat ook in de zorg de vraag het aanbod al jarenlang overstijgt. Om dan nog maar te zwijgen over het aandeel van illegalen op de gevangenispopulatie. Kort samengevat: er bestaat vandaag geen realiteit waarin korte gevangenisstraffen efficiënt kunnen worden uitgevoerd. Dus waarom toch vasthouden aan die straffe communicatie?

En-en-verhaal

Roepen dat alle straffen effectief moeten worden uitgevoerd; het bekt goed. Andere delen van de oplossing veel minder. Bijvoorbeeld dat straffen meer dan enkel vergelding zouden moeten zijn. Maar ja, daar zwijgt men liever over. Het is nochtans een en-en-verhaal. Ja, repressie is noodzakelijk, maar rehabilitatie is dat evenzeer. Gevangenen gericht begeleiden is van cruciaal belang. Al was het maar omdat ze ooit terugkeren naar onze vrije samenleving.

Die begeleiding gebeurt vandaag amper tot niet. Dat is geen verwijt aan de mensen in het veld, dan wel aan het gebrek aan middelen én erkenning om dit werk elke dag opnieuw te moeten doen. We sluiten op – als er plek is tenminste – maar we begeleiden amper. En nu hoor ik u denken: wat heeft dit in godsnaam te maken met onze overvolle gevangenissen? Wel, 70 procent van de gedetineerden in ons land komt binnen de vijf jaar opnieuw voor de rechter en dus potentieel opnieuw in die gevangenissen terecht (waar nu al geen plaats meer is). 70 procent ‘hervalt’. Ligt het probleem dan (enkel) bij het individu of toch ook bij ons (strafuitvoerings)systeem?

Slechter, dan beter?

Volgens de minister ‘wordt het eerst slechter voor het beter wordt.’ Het is een logica die hij enkele weken terug toepaste om het falen van de War on Drugs te verklaren. Deze keer een gelijkaardig excuus om de kritiek op de uitvoering van korte gevangenisstraffen, die in de praktijk dus onmogelijk blijkt, te weerleggen. Zo zou de onvermijdelijke piek in de toestroom van gedetineerden, en dus een bepalende factor in de overbevolking, op lange termijn moeten leiden tot een verlichting van de gevangenispopulatie.

Het is een logica die mij ontgaat. Ik zie er vooral een makkelijke oneliner in om falend beleid goed te praten. ‘Het wordt eerst slechter’, lees: deze legislatuur zal je geen resultaten meer zien, maar reken mij daar vooral niet op af. Ondertussen slapen er honderden gevangenen noodgedwongen op de grond, zien de cipiers het bos door de bomen niet meer en zijn we als land weer een stap dichter bij een zoveelste veroordeling door het Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Wanneer wordt het dan juist beter?

Niet sexy

Zijn er wonderoplossingen? Neen. Maar er zijn wel gevangenisalternatieven die succesvol zouden kunnen zijn. De voorwaarde is dat we daar als samenleving ten volle voor moeten kiezen: gaande van het inzetten op enkelbanden tot het opleggen van gemeenschapsdienst. Alleen zijn dat vaak de alternatieven die ingaan tegen wat gevoelsmatig leeft in de Dorpstraat: gedetineerden zo lang mogelijk opsluiten, liefst vergeten.

Was het maar zo simpel. Ik zeg u dat daardoor tikkende tijdbommen ontstaan die op lange termijn ons veiligheidsprobleem alleen maar groter zullen maken. Het promoten van preventieve en alternatieve maatregelen is niet sexy, al zeker niet in een verkiezingsjaar. Maar het is deel van de oplossing als we ervoor kiezen het probleem aan te pakken tot op het bot. Want justitie zou meer moeten zijn dan oneliners en naar de mond praten; justitie is een kwestie van gezond verstand.