Grote vragen over taaltoestanden in Oekraïne, de Donbas en de Krim (1)

Er is de actualiteit van de oorlog in Oekraïne. Maar daarnaast komen in alle gesprekken en debatten over Oekraïne alsmaar weer dezelfde vragen aan de orde: hoe zit dat met die taaltoestanden in Oekraïne, wie discrimineert wie volgens wie? Wat met die twee separatistische regio’s in de Donbas, hoe zit dat precies in elkaar en wie begon met geweld? De Krim, Oekraïens of Russisch, hoe zit dat? We gaan achter de antwoorden aan.

Een veelheid van talen

Door de verschrikkelijke geschiedenis van Oekraïne, de herhaalde opdeling van dit land, de onafgebroken reeks bezettingen van grote delen van Oekraïne door de Polen, de Russen en Oostenrijk-Hongarije heeft het huidige Oekraïne naast het Oekraïens een veelheid van talen op zijn grondgebied. De stalinistische deportaties voor en na de Tweede Wereldoorlog hebben die toestand nog ingewikkelder gemaakt.

Oekraïne zal na deze afgrijselijke oorlog uiteraard ook op taalgebied nood hebben aan stabiliteit en aan rechtvaardigheid. Willen we daar inzicht in krijgen, dan moeten we eerst de toestand op het terrein kennen en de beschikbare cijfergegevens onder ogen nemen. Dat willen we hier beknopt proberen. Alle en statistische gegevens die wij hier vermelden, komen uit de State Statistics Committee of Ukraine – All-Ukrainian Population Census 2001. Er zijn geen recentere officiële cijfers beschikbaar. Ze worden ook door niemand betwist.

Dit is uiteraard een samenvatting. Een meer volledig beeld wordt gegeven in het boek Oekraïne, een oorlogsgeschiedenis van Luc en Tina Pauwels (Uitgeverij Aspekt), waarvan volgende maand een nieuwe, herziene uitgave verschijnt. De eerste uitgave in 2016 heette Geschiedenis van Oekraïne. Het Oekraïense standpunt.

Staatsburgerschap, nationaliteit en taal

Om de geciteerde cijfers correct te interpreteren, is het nodig de terminologie te kennen die gehanteerd wordt in Oekraïne (en overigens ook in Rusland), want die verschilt erg van wat in België gebruikelijk is. De Oekraïners maken namelijk een onderscheid tussen staatsburgerschap, nationaliteit en taalgroep.

Staatsburgerschap is een politiek-staatsrechtelijk begrip en betekent: inwoner zijn van een land, waar men de gebruikelijke rechten van een burger geniet, zoals het stemrecht; waar men zijn belastingen betaalt en waarvan met een paspoort heeft, waarmee men naar het buitenland kan reizen.

De nationaliteit daarentegen, gaat terug op de etnische afkomst. Die kan men in principe niet wijzigen, in tegenstelling tot het staatsburgerschap. Een ‘dubbele nationaliteit’ hebben, is dus in Oekraïne niet mogelijk, een dubbel staatsburgerschap (twee paspoorten) kan eventueel wel. In het Russisch bestaan hiervoor twee verschillende adjectieven, waarmee zij dit onderscheid direct duidelijk maken. Als het over staatsburgerschap gaat spreken de Russen van Российский (rossijskij), afgeleid van Россия (Rossija) en dat betekent ‘Russisch, uit de Russische Federatie’. Voor nationaliteit gebruiken ze een ander adjectief, met name Pусский (roeskij), dat is afgeleid van Русь (Rus) en de betekenis heeft ‘Russisch, behorend tot het Russische volk’.

Het behoren tot een taalgroep is gebaseerd op de moedertaal. In Oekraïne kan men dus bijvoorbeeld een Oekraïense staatsburger zijn met Bulgaarse nationaliteit en behoren tot de Russische taalgroep. Dit voorbeeld is niet vergezocht: in Oekraïne leven 205.000 Oekraïense burgers van Bulgaarse nationaliteit, waarvan 30 % het Russisch als moedertaal heeft. Om het nog wat ingewikkelder te maken: met ‘Bulgaarse nationaliteit’ is bedoeld ‘Bulgaarse nationaliteit binnen de Oekraïense staat’. Voor Bulgarije zijn dit geen Bulgaren, maar Oekraïense staatsburgers zonder meer…

Twee voorbeelden om dit te illustreren: de regio Donetsk in het oosten van Oekraïne en de regio Lviv in het westen. (Op het politieke en militaire probleem in Donetsk en Loehansk gaan we daarna in.) In de regio Donetsk zijn bijna alle 4.800.000 inwoners Oekraïense staatsburgers. Van deze mensen zijn 57 % van Oekraïense nationaliteit en 38 % van Russische nationaliteit.

Maar op het vlak van taal zien de verhoudingen er heel anders uit. Aangezien van de mensen met Oekraïense nationaliteit er 58,7 % zijn met als moedertaal het Russisch en slechts 41,2 % met moedertaal Oekraïens, terwijl bij de mensen met Russische nationaliteit 98,6 % Russisch spreekt sinds hun geboorte en slechts 1,3 % Oekraïens, komt men in totaal op meer dan 75 % Russisch-sprekenden en minder dan 25 % Oekraïens-sprekenden. Met deze gegevens is het niet moeilijk te begrijpen dat het publieke leven in de regio van Donetsk zich in het Russisch afspeelt.

Hoe Oekraïens zijn Timosjenko en Zelenski?

Het tegenovergestelde voorbeeld vinden we in de regio rond Lviv, in West-Oekraïne, waar het percentage van inwoners die het Oekraïens als moedertaal hebben, de 95 % overstijgt. Dit is wat de Oekraïense problemen zo complex maakt. Naarmate men het heeft over nationaliteiten of over taalgroepen, wijzigt de perceptie gevoelig.

Joelia Timosjenko, ex-premier van Oekraïne (2005 en 2007-2010) kan als voorbeeld dienen. Zij is geboren in Dnjepropetrovsk, in Oekraïne, als Joelia Grigjan, van Russisch-Letse ouders. Haar moedertaal is het Russisch. Zij leert het Oekraïens in de jaren 1990. Haar Oekraïens-nationalistische toespraken houdt zij met een zwaar Russisch accent… Een ander voorbeeld is de huidige Oekraïense president Zelenski, geboren in een Russischsprekende, Joodse familie…

Als we de samenstelling van de Oekraïense bevolking – in totaal voor deze oorlog 48 miljoen – op basis van nationaliteit bekijken, krijgen we volgend beeld:

Oekraïners  37.542.000 = 77,8 % van de totale bevolking

Russen          8.334.000 = 17,3 % van de totale bevolking

Samen vormen ze dus 95,1 % van het totaal aantal Oekraïners. Daarna volgen nog vele honderdduizenden (% tussen haakjes) Wit-Russen (0,6), Moldaviërs (0,5), Krim-Tataren (0,5), Bulgaren (0,4), Hongaren (0,3), Roemenen (0.3), Polen (0,3), Joden (0,2), Armeniërs (0,2) Grieken (0,2), ‘andere’ Tataren (0,2), Zigeuners (0,1), Azeri’s (0,1), Georgiërs (0,1), Duitsers (0,1), Gagaoezen (0,1) en wat de statistiek ‘overigen’ noemt (0,36). Vergeet niet dat 0,1 % van de totale Oekraïense bevolking telkens 48.000 mensen betekent.

Maar niet iedereen spreekt de taal van zijn nationaliteit. Van de mensen met Oekraïense nationaliteit, en dat zijn er dus 37.542.000, spreken er 31.986.000 Oekraïens (85 %) en 5.556.000 Russisch (14,8 %). Van de 8.334 325 staatsburgers met Russische nationaliteit spreken er 7.992.000 Russisch en slechts 325.000 Oekraïens. Op het vlak van taalgebruik geeft dat volgende cijfers:

Oekraïenssprekenden 32.627.000 = 67,9 % van de totale bevolking

Russischsprekenden   14.275.000 =  29,7 % van de totale bevolking

De Oekraïense staatsburgers met een andere nationaliteit dan de Oekraïense of de Russische, samen meer dan 2 miljoen, spreken overwegend Russisch, behalve degene die Poolse nationaliteit hebben. Die spreken overwegend Oekraïens.

Het Oekraïens opleggen, als eenheidstaal?

Met de cijfers over het gebruik van taal voor ogen is het duidelijk dat de Oekraïense grondwet van 1991, die het Oekraïens als enige officiële taal oplegt, niet realistisch is. Bovendien zou ‘officiële taal’ niet mogen betekenen dat men zich dan in het onderwijs, in de gezondheidssector, in rechtbanken en op alle overige plaatsen waar de burger met de overheid wordt geconfronteerd, niet mag uitdrukken in zijn moedertaal. Uiteraard zijn er limieten en dit is de reden waarom, volgens de regio’s, de disposities verschillend kunnen en moeten zijn.

Dat zag ook de Oekraïense president Janoekovitsj in en die nam in zijn ambtstijd (2010-2014) een erg gecontesteerd, maar wel interessant initiatief. In 2012 besprak het parlement een wet die, onder bepaalde voorwaarden, een officieel statuut zou verlenen aan talen van minderheden. Het doel hiervan was dat men zich in scholen, hospitalen, rechtbanken en bij de administratie zou kunnen uitdrukken in een andere taal dan het Oekraïens, mits die taal door minstens één regio erkend is.

In de praktijk namen een aantal regio’s in het oosten en het zuiden van Oekraïne het Russisch als tweede taal en twee kleine regio’s in het westen gebruiken het Hongaars en het Roemeens. De oppositie was furieus en sprak van een ‘doodsteek’ voor de Oekraïense taal. Wat men verzweeg was dat de nieuwe wet het bijkomende, taalimperialistische doel van het eenheids-Oekraïens in gevaar bracht, namelijk het gebruik van één taal als middel om de Oekraïense staat ééngemaakt en gleichgeschaltet te krijgen. Zo verglijdt men echter van de geheel legitieme verdediging van de Oekraïense taal naar een jakobijnse logica…

Duurzame oplossing gevraagd

Voor het taalprobleem in Oekraïne zijn drie oplossingen: de eerste is inderdaad de jakobijnse, het opleggen van het Oekraïens als eenheidstaal en het uitbannen van alle andere talen. Afgezien van het ethische aspekt is dat om problemen vràgen, om voorgeprogrammeerde spanningen tussen de nationaliteiten en taalgemeenschappen. De tweede is de meertaligheid zoals door Janoekovitsj ingevoerd en de derde is de hervorming van Oekraïne tot een federale staat, zoals aangegeven in de Akkoord van Minsk uit 2014-2015.

Daarover zullen we het morgen hebben, samen met het separatisme in de Donbas en de Krim, waarvoor we op het matje werden geroepen door de Oekraïense ambassadeur in Parijs.