Het Oekraïne-referendum en Rusland

Referenda gaan over alles, behalve de vraag. Begrijpelijk; er is kans boosheid te ventileren of de regering een bloedneus te bezorgen. De vluchtelingenstroom is een krachtige katalysator van onvrede in Europa. Polen en Oekraïne bewaken een Europese buitengrens, effectiever dan Griekenland. Mede dankzij het Associatieakkoord tussen de EU en Oekraïne dat op 6 april voorwerp is van het referendum.

Voor Nederland dient dit akkoord twee wezenlijke belangen: een handels- en investeringszone met Oekraïne en een fysieke buitengrens die elders ontbreekt. Elke nieuwe vrijhandelszone dient de Nederlandse exportsector, die zorgt voor 2,1 miljoen banen. Waar zou de Nederlandse verzorgingsstaat staan zonder die werkgelegenheid? Om een misvatting te voorkomen: het Associatieakkoord geeft Oekraïne geen uitzicht op EU-lidmaatschap. De EU heeft ook Associatieakkoorden met Chili, Egypte, Israël en Zuid-Afrika; dat zijn geen toekomstige EU-leden. De EU heeft haar absorptiecapaciteit bereikt, zo niet overschreden. Dat maakte Europa tot crisiszone.

Europa’s verhouding met Oekraïne is niet bilateraal, maar per definitie een ‘driehoeksverhouding’ met Rusland. In een recent artikel in The National Interest definieerde Henry Kissinger, Amerikaans ex-minister van buitenlandse zaken, de geopolitieke positie van Oekraïne treffend: ‘Oekraïne moet worden ingebed in een Europese en internationale architectuur waarin het een brugfunctie vervult tussen Rusland en het Westen, eerder dan een buitenpost voor een van de beide’. Oekraïne betekent ook letterlijk ‘bij de rand’. Europese onderhandelaars hadden weinig oog voor die geopolitieke realiteit. Zij zagen in een ‘oostelijk partnerschap’ Oekraïne als lid van een ‘vriendenkring’ die ‘Europese waarden’ verankert. Brussel miskende Moskou. In 2013 zei de Russische president Poetin nog dat het associatieakkoord ‘handelsproblemen’ met Rusland zou veroorzaken, maar hij voorspelde geen politieke problemen.

Die kwamen er wel omdat Rusland zich gekleineerd voelde en zich positioneerde tegen ‘het Westen’. In 2013 kondigde Rusland de oprichting aan van een Euraziatische Unie met landen als Wit-Rusland en Kazachstan. Tegelijk versterkte Poetin de band met China tot een ‘Verbond van Autocraten’; een tegenhanger van het Westen. Dat veroordeelde Oekraïne en Syrië automatisch tot internationale conflictgebieden. Rusland nestelde zich als belangrijke factor in het Midden-Oosten waar Kissinger ooit een architectuur ontwierp zonder Rusland. Toch noemt hij Rusland een ‘onmisbare component in de wereldorde’.

Dat klopt. Een weerbarstige grote mogendheid wakkert crisishaarden verder aan. Zij ligt structureel dwars. Bovendien heeft het geostrategische machtsspel van verdeel en heers historische wortels in het Russisch buitenlands beleid. De EU biedt voldoende gelegenheden: EU-lidmaatschap van het Verenigd Koninkrijk, de opkomst van Marine Le Pen of het Nederlands referendum; Moskou verdeelt naar hartenlust. Met een Amerika in verkiezingssferen is het de vraag of Europa Rusland weer binnen de wereldorde kan halen.

Momenteel camoufleert Poetin economische zwakte met wapengekletter. De economische depressie is niet meer te verbloemen en de Euraziatische Unie stagneert vanaf de start. De Russische begroting is gebaseerd op een olieprijs van 70 dollar per vat. Die ligt nu rond de 30 dollar. De roebel zakt in elkaar, inflatie stijgt en handelsproblemen grijpen om zich heen. Bovendien gaat Rusland gebukt onder Westerse sancties na de annexatie van de Krim en steun aan separatisten in het Oosten van Oekraïne. Het gevolg is ruzie binnen de Euraziatische Unie. De goedkope roebel overspoelt markten van Wit-Rusland en Kazachstan met Russische producten. Wit-Rusland wil handel met Rusland afhandelen in dollar of euro. Kazachstan zoekt naarstig investeerders in Amerika. Poetin streeft naar ‘verdiepte samenwerking’ en gebruikt ongemerkt het vocabulaire van de Europese Commissie. Hij bepleitte zelfs een ‘gemeenschapsmunt’ in zijn Unie. De verhouding met China is ambivalent. Rusland floreert bij hoge olieprijzen; China bij lage. Rusland plaatst zich tegenover het Westen; China leeft van Westerse afzetmarkten.

Russische economische malaise biedt een onderhandelingstraject om Rusland binnen de wereldorde te loodsen. Het Associatieakkoord tussen de EU en Oekraïne moet doorgaan om de reflex tot ‘verdeel en heers’ te blokkeren. Afwijzing van het akkoord stimuleert verdere dwarsliggerij. Voor Rusland is er echte winst. Oekraïne verankert een federaal staatsbestel met vergaande politieke en culturele rechten voor de Russischsprekende minderheid, zo nodig in deelstaatverband. Oekraïne sluit een handelsverdrag met Rusland of de Euraziatische Unie om zijn brugfunctie te vervullen. Westerse sancties tegen Rusland verdwijnen, wat ook de Nederlandse exportsector als muziek in de oren zal klinken.

Europa kan Rusland die terugweg dus bieden, maar enkel na een ja-stem in het referendum.

(Dit stuk verscheen woensdag in De Volkskrant: de auteur is senior fellow bij het London Policy Center in New York)