Hoe kunnen de verschillende elites in dit land opnieuw een deal maken?

In zijn boek Gambling on development: Why some countries win and others lose (2022) (onderzoekt ontwikkelingseconoom Stefan Dercon aan welke voorwaarden moet voldaan zijn om tot economische ontwikkeling te komen. De focus ligt daarbij niet zozeer op het democratische gehalte van het politieke systeem (democratie versus autocratie), de mate van vrijheid van de economie (markteconomie versus staatsgeleide economie), de kwaliteit van de instituties of het gevoerde beleid, maar wel of er al dan niet een ‘elite bargain’ is.

Dercon doelt daarmee op een deal tussen de verschillende groepen, de ‘elites’, in de samenleving (zoals economie, politiek, magistratuur) om de rent (de meerwaarde) onder elkaar te verdelen. De crux komt hierop neer: leidende groepen in de samenleving moeten stoppen met te focussen op het beschermen van hun eigen machtsposities, maar durven te ‘wedden’ op een economisch groeiverhaal waarvan verschillende groepen elk op hun manier, maar mogelijk in ongelijke mate, de vruchten zullen plukken.

Bart De Wever en Paul Magnette

Het kan misschien wat vreemd zijn om zo’n theorie toe te passen op een land als België, dat tot de meest ontwikkelde landen ter wereld behoort. Toch kunnen we niet anders dan vaststellen dat dit land politiek is vastgelopen en dat er hoegenaamd geen overeenstemming meer is tussen de ‘elites’.

Het recente debat op VTM tussen Bart De Wever en Paul Magnette maakte dat nog eens pijnlijk duidelijk. De visies van beide heren staan diametraal tegenover elkaar, maar vinden binnen de eigen taalgemeenschap wel een vrij breed draagvlak. Premier Alexander De Croo probeert daartegenover wél een visie te formuleren voor het hele land, al ontbreekt het hem daarbij wel aan enige realiteitszin. Bovendien beseft hij dat hij met acht procent in de peiling in de eigen gemeenschap moeilijk de locomotief kan zijn voor zo’n visie.

Verbond

België heeft in zijn politieke geschiedenis al verschillende verschuivingen gekend op vlak van de ‘elite bargain’. Dit land ontstond door een verbond tussen katholieken en liberalen die allebei genoeg hadden van de Nederlandse dominantie in het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. In de loop van de negentiende eeuw ontstond met de socialisten een nieuwe machtsfactor die uiteindelijk via invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht ook zijn intrede maakte in het politieke bestel.

In de jaren 60 van de twintigste eeuw verschoof het economische zwaartepunt van het land van de oude industrie in Wallonië naar de nieuwe nijverheid in Vlaanderen. Zo ontstond een nieuwe machtsfactor in de vorm van een Vlaamse industriële elite. Politiek zocht die initieel macht via de traditionele partijen, met name de Vlaamse christendemocraten en liberalen. De staatshervormingen vanaf 1970 waren een manier (een deal) om deze groep macht toe te kennen en zo nieuwe evenwichten te zoeken. Met de uitspraak ‘La Belgique de papa a vécu‘ verwoordde Gaston Eyskens deze shift op een gevatte manier.

N-VA

Vanaf de 21^ste eeuw wisselde deze groep van kamp en sloot zich aan bij de N-VA. Het is die laatste verschuiving die geleid heeft tot de huidige blokkering van België. Er is op dit moment geen evenwichtige elite bargain tussen de verschillende machtsgroepen in dit land.

Het ontbreken hiervan werd de voorbije twee decennia toegedekt door een overheid die zich almaar dieper in de schulden stak. Zo kon zij de illusie wekken dat elke machtsgroep zonder probleem bediend kon worden: de (Waalse) socialisten konden de sociale zekerheid en bijhorende federale instellingen overeind houden en de Vlaamse economische elites konden verder goed boeren dankzij de economische groei. Ook de almaar groter wordende kabinetten en de stijgende partijfinanciering waren manieren voor de verschillende politieke machtsgroepen om zichzelf toch te blijven bedienen.

Aan dit verhaal komt op 9 juni een einde.

Een nieuwe deal

Dat is dan ook de inzet ná de verkiezingen: hoe kunnen de verschillende elites in dit land opnieuw een ‘deal’ maken? Hoe zorgen ze ervoor dat elk voldoende meerwaarde haalt om die deal ook te verdedigen en te bestendigen? Het probleem is dat, anders dan de afgelopen decennia, de staatskassen overal leeggeplunderd zijn en de kosten die op ons afkomen door de vergrijzing groter zijn dan ooit. Er is, met andere woorden, geen ‘meerwaarde’ meer over om onder elkaar te verdelen. Er zijn enkel nog kosten die we moeten dragen.

Zij die de afgelopen jaren claimden dat staatshervormingen enkel tijdsverlies waren, zoals De Croo, konden weliswaar wat tijd winnen, maar sloten tegelijk de ogen voor de fundamentele realiteit: er is vandaag onvoldoende eensgezindheid over de koers die het federale België moet varen. Een nieuw evenwicht kan mogelijk wel gevonden worden indien de verschillende machtsgroepen elk op hun eigen manier macht kunnen uitoefenen in de eigen regio. De geldstromen uit de federale staatskas verder vergroten om dit mogelijk te maken is geen optie meer. Integendeel, de onderfinanciering van heel wat federale bevoegdheden en kerntaken dreigt de economische ontwikkeling voor het hele land nog verder te fnuiken.

Ontkenningsmodus

Een nieuw evenwicht tussen de verschillende machtsgroepen binnen de Belgische constructie kunnen we finaal maar op twee manieren vinden. Ofwel komt er een eensgezinde afspiegelingscoalitie op Federaal niveau – met dus ook een meerderheid in de twee grote gemeenschappen – die een duidelijke richting kiest en volop inzet op staatsvermindering op alle niveaus tegelijk. Ofwel (als dat niet lukt) zal een verdere ontrafeling van België de enige optie zijn om elke machtsgroep in de eigen regio de instrumenten te geven om zélf verantwoordelijk te worden voor de creatie van de eigen meerwaarde.

Wat ook de verkiezingsuitslag wordt, geen van beide scenario’s wordt een walk in the park. Maar het minste dat we van politici mogen verwachten, is dat ze de realiteit onderkennen en zich bewust zijn van de uitdagingen. Een premier die tot 9 juni in ontkenningsmodus blijft, beantwoordt daar helaas niet aan.