Ideologieën willen niet weten van gewetensvrijheid

Een hele tijd dachten velen dat geweten en gewetensvrijheid oubollige concepten uit een vroeger tijdperk waren. Concepten die op zolder waren opgeborgen, samen met het kinderspeelgoed en de postuurkes van vroeger.

Fout. Gewetensvrijheid en gewetensbezwaren zijn sinds een paar jaar zeer actuele thema’s geworden in de parlementen en in het beleid van westerse regeringen, zowel in België als in de Europese Unie.

Gewetensbezwaren in België

De Belgische euthanasiewet van 2002 verplichtte artsen die omwille van gewetensbezwaren geen euthanasie willen uitvoeren, de patiënt door te verwijzen naar een centrum dat wel euthanasie uitvoert. Achttien jaar later, met de euthanasiewet maart 2020, zijn zorgcentra of hospitalen die euthanasie weigeren en enkel op palliatieve zorg focussen, verboden. Geen enkele clausule mag een arts nog hinderen om euthanasie uit te voeren.

Te verwachten is dat een toekomstig abortuswetsvoorstel eenzelfde clausule zal opleggen. Momenteel geldt de abortuswet van november 2018. Links-liberale partijen hadden eind 2019, dus amper een goed jaar later, al een nieuw wetsvoorstel klaar. Dat definieerde abortus als medische ingreep en als een recht. Het stelde artsen-verzet ertegen strafbaar. Om de christendemocraten in de Vivaldiregering te krijgen, werden ethische dossiers echter in de koelkast gestopt. Die dossiers kunnen er echter snel weer uit gehaald worden als deze regering begint te wankelen.

Ook op Europees niveau worden gewetensbezwaren gesloopt

In juni 2021 stemde het Europees Parlement een resolutie waarin abortus een recht wordt genoemd. De EU-lidstaten worden erin opgeroepen om ‘gewetensbezwaren weg te werken’. De resolutie (‘seksuele en reproductieve gezondheid en rechten in de EU i.v.m. de gezondheid van vrouwen’) gaat over reproductieve rechten, vrouwenrechten, mannengeweld, baas in eigen buik, gender en nog eens gender, lgbt, binair… Dat alles aaneengebreid met mensenrechten. Abortus wordt een mensenrecht. Gewetensbezwaar van artsen en vroedvrouwen mag niet meer. Het weigeren van ‘abortusdienst’ en het opleggen van wachttijden noemt de resolutie barrières voor vrouwengezondheid en vormen van gendergeweld. Abortus is een medische ingreep. Die weigeren uit te voeren ‘is een inbreuk tegen het recht op leven’… (sic).

De resolutie stelt dat ‘zogenaamde gewetensbezwaren, op grond waarvan medische zorgverleners geen abortus willen uitvoeren en voor die weigering persoonlijke overtuigingen inroepen (…) vrouwen het recht op gezondheid en medische verzorging ontzeggen. Dergelijke houding moet voortaan “weigering van medische zorg” worden genoemd in plaats van “gewetensbezwaar”‘.

Filosofie en ethiek

Tot zover een resolutie van één van de hoogste instellingen van de Europese Unie. Deze resolutie botst frontaal met de Europese wetgeving inzake grondrechten en met de ethiek. Ze is een beschavingsbreuk. De smalende toon waarop het commissieverslag over ‘zogenaamde gewetensbezwaren’ spreekt, maakt korte metten met de Europese verdragen en rechtspraak. Maar ook met de in eeuwen gegroeide traditie van filosofie en ethiek. Van de Belgische partijen stemden socialisten, liberalen, groenen en communisten voor. N-VA en CD&V onthielden zich. Enkel en alleen VB stemde tegen.

Het activisme om radicale veranderingen in de ethisch normenstructuur van onze samenlevingen door te duwen, roert zich in zowat alle EU-instellingen: Europees Parlement, Commissie, Europees Hof van Justitie. Het instrument dat commissievoorzitter von der Leyen voor die radicale agenda wil aanwenden, is de uniformisering van de nationale wetgevingen. Ook op die domeinen waar de nationale staten hun bevoegdheden niet aan de unie overdroegen.

Gewetensvrijheid en staatsgezag

Ethisch denken over onze daden en ernaar willen leven is een essentieel element van het menszijn. Wij hebben allen een geweten, een radar in ons binnenste die ons aanzet het goede te doen en het kwade te mijden. En wij willen vrij zijn om ons geweten te volgen als het er in moeilijke situaties op aankomt.

Al eeuwen zijn er zo’n situaties waarin de roep van het geweten naar ethische normen botst met wat het staatsgezag als wet oplegt. Het dilemma is zo oud als de politiek. 2500 jaar geleden schreef Sophocles zijn tragedie. Daarin weigerde Antigone koning Kreon te gehoorzamen. Die had verboden dat haar gedode broer begraven werd. Antigone beriep zich op ‘de ongeschreven en onwankelbare wetten van de goden’. Het dilemma herhaalt zich al eeuwen. Telkens wanneer een staatsgezag wetten stemt die enkelingen niet met hun geweten in overeenstemming kunnen brengen.

Dat is ook nu het geval in het Westen. Parlementen en gerechtshoven negeren er meer en meer het geweten. Of ze schuiven het als een verouderd concept opzij. Of bestrijden het principieel. Een nefaste trend.

Gewetensvrijheid is fundamenteel recht

Het principe dat we anderen onze overtuigingen niet mogen opdringen om tegen hun geweten te handelen — behalve in heel dwingende gevallen — staat in het Westen nu op de helling. De vrijheid om zijn geweten te volgen tegen ongerechtvaardigde druk is niet enkel een kwestie van respect voor de waardigheid van elke mens die moreel wil leven. De vrijheid om voor zijn overtuiging uit te komen is bovendien een voorwaarde voor een gezonde menselijke samenleving.

Die stelregel moeten wetgevers, regeringen en gerechtshoven als leidraad (buon governo) voor ogen houden. Zij moeten de gewetensvrijheid als een fundamenteel recht behandelen. Zo staat het in verschillende grondwetten. Zo staat het ook in de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens: ’mensen zijn van nature begiftigd met verstand en geweten’. Gewetensvrijheid is een mensenrecht, één van de weinige mensenrechten in de waarste zin, en van de hoogste orde.

Tirannie van de meerderheid

De realiteit is anders. Meer en meer verwaarlozen wetgevers en gerechtshoven de gewetensvrijheid. Maar niet alleen zij. Er is ook een nefaste evolutie in ons denken zelf. Het concept verdraagzaamheid gold vanouds als bijsturing voor sterke overtuigingen. Nu de klassieke deugden en de sterke overtuigingen hun cultureel cachet verliezen, maakt de verdraagzaamheid paradoxaal genoeg plaats voor onverdraagzaamheid, én voor bemoeiziek gemoraliseer.

Dat een meerderheid in het Europees Parlement kan oproepen om gewetensvrijheid af te voeren, toont eigenlijk aan dat een meerderheid van burgers bereid zijn het zover te laten komen. Zonder verdraagzaamheid belanden we echter in een tirannie van de meerderheid. Een voorbeeld daarvan is het wetsvoorstel van de Parti Socialiste om ‘de prioriteit van de positieve wet boven religieuze praktijken te versterken’. Dit is exact de houding van Kreon in de Antigone-tragedie. Het verwaarlozen van gewetensbezwaren verglijdt snel naar de tirannie van een intolerante democratische meerderheid. 2500 jaar na Antigone staan we blijkbaar nog altijd voor dezelfde dilemma’s.

Geweten: hoe de perceptie kan veranderen

Geweten, in klassieke termen, is zoals hoger reeds gezegd het denkproces dat ons zegt of een daad moreel verantwoord is en of ons moreel oordeel gebaseerd is op rede. Geweten is de radar voor ons begrip van goed en kwaad. De katholieke theologie voegt eraan toe: in zijn geweten ontdekt elke mens een wet, de natuurwet, die hij zich niet zelf heeft opgelegd, maar waaraan hij moet gehoorzamen. De natuurwet is dat geheel van universele morele principes voor menselijk gedrag: het goede doen, het kwade laten. Het geweten is het kennen van die principes, de leidraad, de morele gids, de radar.

Nu zijn geweten, natuurwet, goed en kwaad concepten waar de Verlichting en het liberalisme dat onze dominante ideologie is, niet mee overweg kunnen en niet mee willen leven. Die begrippen zijn bovendien te religieus. Voor de moderne mens geldt enkel de autonomie van het individu. Dat aanvaardt geen extern gezag. Geweten moest dus geherdefinieerd worden, en dus moest ook het Kwaad geherdefinieerd worden. Moreel kwaad is dan het product van een minder gesofisticeerde tijd, toen alles zwart/wit was. Kwaad en Geweten zijn nu ‘overbodige’ termen.

Biologie en sociologie

In plaats van geweten als ethisch concept, als spiegel van de morele oordelen, zoekt de moderne mens het in de biologie en de sociologie. Voor het probleem van het kwaad, dat theologen en filosofen eeuwenlang bezighield, heeft de neurologie nu ‘wetenschappelijke’ oplossingen. Kwaad is nu een kwestie van hersenkwab, orbitale cortex, amygdala, en dus: genen. Kwaad is dan ook gevolg van verwaarlozing in de kindheid of scheve sociale situaties. Niet moreel inzicht in eigen daden is het doel, maar verandering van de maatschappij. Het marxistische materialisme heeft zich comfortabel genesteld in de sociale wetenschappen.

Gewetensbezwaren zijn nu ouderwets, of erger, barrières voor onze individuele vrijheid en vermeende rechten. Behalve als ze kunnen dienen voor een politiek doel. In de jaren 1960-80 werden gewetensbezwaren massaal ingeroepen om legerdienst te weigeren. Uit die paradox blijkt dat gewetensbezwaren voor de seculaire liberale wereld geen waarheid of eigenwaarde hebben, maar soms wel een nutswaarde om een politieke agenda te ondersteunen.

Ideologieën willen niet weten van gewetensbezwaren

Het nationaalsocialisme zag het geweten als een christelijk concept en had er slechts minachting voor. Maar meer fundamenteel: voor de NS-ideologie stond het geweten de directe band tussen individu en volksgemeenschap in de weg. Het Volk moest als biologische, prioritaire gemeenschap overleven en bloeien ten koste van andere volken. De notie dat een volksvreemd concept de absolute solidariteit van het individu voor de volksgemeenschap in de weg zou staan, was verwerpelijk. Het communisme redeneerde formeel in exact dezelfde trant, en aanvaardde niet dat een concept zoals geweten de band tussen individu en klasse zou vertroebelen.

Paradoxaal misschien, maar het moderne liberalisme redeneert ook vanuit zo’n absoluut concept — de autonomie van het individu — en aanvaardt geen extern gezag boven het individu. Zeker geen concepten met een christelijke connotatie zoals geweten. Momenteel staan gewetensbezwaren het recht op abortus en euthanasie in de weg. Daarom worden zij in de positivistische wetten bestreden. Daarom wil de machtselite in de EU het concept geweten opruimen. Ook hier: het neomarxisme is gearriveerd in de structuren van staat en samenleving.