Jan Leyers tussen Morgenland en Avondland

Jan Leyers: ‘Wat ons als westerling kenmerkt, is het individualisme. Denk aan wat de Franse filosoof Descartes al in de 17de eeuw zei: “Je pense, donc je suis”. Het “ik” bepaalt onze houding tegenover de wereld. Ook in de kunst. Toen ik in Teheran in een museum vroeg of het afbeelden van personen op doek wel in overeenstemming is met de islam, luidde het antwoord: “Zolang de hand van de kunstenaar maar niet zichtbaar is …”. De westerse kunst daarentegen is de allerindividueelste expressie van de allerindividueelste emotie. Dat individualisme kan je naar alle domeinen van de maatschappij doortrekken. Elk individu is verantwoordelijk voor zijn eigen lot. In sommige landen wordt het nuttigen van alcohol bestraft. In het Westen maakt iedereen dat voor zichzelf uit, op het gevaar af jezelf dood te drinken.’

‘Ik heb in Georgië kennisgemaakt met het fenomeen bruidroof. Een vrouw die ontvoerd was, had zich in haar gedwongen huwelijk geschikt en vond het geluk in het hebben van kinderen, een familie. Probeer dat maar eens in het Westen verkocht te krijgen! Hier geldt het axioma zelfbeschikking, ook al loop je in je eigen ongeluk. Een Egyptische schrijver wees me erop dat je het verschil tussen het westerse en het Arabische wereldbeeld al in de taal terugvindt. De term “existentie”, die je in elke westerse taal terugvindt, verwijst naar iets wat zich van de massa onderscheidt. Het Arabische woord voor “het bestaan” verwijst naar “de borst van God”. Je bestaat als je deel uitmaakt van de adem van God, van het grotere geheel. Dat kan je doortrekken naar de maatschappij. De westerling leeft alleen en komt samen met anderen als hij er zin in heeft. Een Turk zei me: “het enige moment waarop ik alleen ben, is wanneer ik onder de douche sta.”’

Doorbraak: Waar ligt de fysieke grens tussen het Westen en het zogenaamde Oosten?

‘Ik heb al veel kritiek gekregen op wat ik nu ga zeggen, maar als je in een gebied komt waar ze moeilijk doen over alcohol of waar je als man niet ongedwongen aan de praat kan raken met een vrouw, dan weet je dat je niet meer in Europa, of zeg maar het Westen bent. Jerevan, de hoofdstad van Armenië, ademt een westerse sfeer, maar toch zei een Armeense intellectueel me: “Je suis asiatique”. Ook doorheen Oekraïne loopt de grens. De westelijke helft lonkt naar Europa, de oostelijke naar Rusland en het orthodoxe christendom. Dat is het Oosten, maar toch op een andere manier dan in de islamitische wereld.’

Is het de religie die onze identiteit bepaalt?

‘Ik denk het wel, zelfs in het geseculariseerde Westen. Je zou kunnen zeggen dat de westerling een christen is die God niet meer nodig heeft. Maar ondertussen heeft hij wel de christelijke waarden verinnerlijkt: gelijkheid, verantwoordelijkheid, solidariteit, bescherming van de zwakke. Socialisten zijn in regel niet-gelovig, maar hangen wel waarden aan die het christendom heeft verspreid. Socialisme en christendemocratie zijn tinten van dezelfde kleur. Dat valt je pas echt op wanneer je op een verre plek zit waar anders naar het leven wordt gekeken. Het respect voor de vrouw danken we ook aan de katholieke kerk, met haar verering van de Maagd Maria, die op een even hoog voetstuk staat als Jezus. Dat respect weerspiegelt zich al in de kerststal, in onze iconografie. Dat God als de vader wordt voorgesteld en niet als “moeder”? Tja, geen enkele vrouw wil bidden tot een opperwezen dat al 2000 jaar hetzelfde draagt.’

Maar loopt onze cultuur geen gevaar als de religie volledig zou verdwijnen?

‘Het verdwijnen van rituelen is inderdaad een probleem. Het zijn sterke schouders die dat verlies kunnen dragen. Wat doe je als een geliefde sterft, en je staat aan het graf zonder rituelen? Zonder houvast? De islam biedt houvast, ongetwijfeld. Er zijn niet méér westerse meisjes die moslima worden dan dat er 50 jaar geleden jonge vrouwen in het klooster gingen. Maar de motieven zijn gelijklopend: het verlangen naar houvast in een boze buitenwereld, naar een instantie die zegt wat mag en wat niet mag. Het is niet iedereen gegeven om zelfstandig te kunnen denken. Het heeft geen zin dat we een verwijzing naar de religie in de Europese Grondwet zouden opnemen. Dat is een symbolenkwestie. Zeg dat echter niet aan de Polen, die willen God er direct bij hebben.’

Het toebehoren tot een natie maakt voor veel mensen buiten het Westen deel uit van de eigen identiteit. Bij ons kleeft er zogezegd een reukje aan het nationalisme.

‘Alles wat de moeite waard is, geeft aanleiding tot het beste en het slechtste in de mens. Zoals in de liefde. Die leidt tot de hoogste toppen van geluk, maar ook tot passionele moorden. De zwartste bladzijden in de geschiedenis van de 20ste eeuw staan op het conto van de nationaalsocialisten. Maar als je het over nationale identiteit hebt, moet je niet altijd met Hitler of Auschwitz komen aandragen. Dat krijg je als een boemerang in je gezicht. Volgens Guy Verhofstadt leidt identiteit naar Auschwitz. Maar hij zou wat dieper moeten teruggaan in de geschiedenis, dan zou hij zien dat de liberale democratie het kind van het nationalisme is. Verhofstadt haalt graag het voorbeeld aan van de intellectueel die in een Wiener Café anno 1910 een boek van een Joods auteur met Hongaarse wortels zit te lezen. Fantastisch, maar de Dubbelmonarchie (Oostenrijk-Hongarije 1867-1918 – red.) was wel een autoritair systeem. Vergelijk het Europa van nu eens met het Europa van een eeuw geleden. Nu zijn er veel meer staten en de meeste ervan worden eentalig bestuurd. Wel, dat is de vrucht van het democratisch nationalisme. Het bevrijdingsnationalisme van de Bulgaren of de Grieken in de 19de eeuw groeide uit het verlangen om een gemeenschappelijke ruimte te vormen waarbinnen ze iets te zeggen hadden. Democratie veronderstelt letterlijk inspraak, communiceren in je eigen taal. Wat had een Rutheense boer in de Dubbelmonarchie er vanuit democratisch oogpunt aan dat een gegoede burger in dat Wiener Café zich multicultureel opstelde, terwijl tegelijkertijd het Duits en het Hongaars de enige bestuurstalen waren in de respectieve helften van het Keizerrijk?’

De gewone man dus tegenover de ‘wereldburger’?

‘Een wereldburger … dat doet me denken aan iemand die lid is van een golfclub. Kijk, ik ben op veel plaatsen in de wereld geweest, maar heb niet de pretentie om mezelf wereldburger te noemen of mezelf in zo een Weens Koffiehuis uit de Dubbelmonarchie binnen te babbelen. Ik ben “maar een gewone kloot” zoals iedereen. Al dat gedoe over een ‘gelaagde identiteit’ ruikt naar zelfoverschatting.’

Het Westen zelf is misschien niet zo gewoon, maar ‘meer volwassen’ dan het Oosten?

‘Ik hoed me voor de mantra dat het Westen beter is. Dat klinkt zo alsof iedere maatschappij hetzelfde parcours moet afleggen, en wij in het Westen aan de spits staan. We hebben de dekolonisering gekend in de jaren 1950 en 1960, het proces waarbij de kolonies in Afrika, Azië en de Arabische wereld het westerse juk van zich hebben afgeschud. De woorden van een Ethiopische filosoof schieten me te binnen (en te weten dat Ethiopië afgezien van een kortstondige Italiaanse bezetting niet eens is gekoloniseerd): “Wij, in de niet-westerse wereld, zijn fysiek gedekoloniseerd, maar geestelijk niet. Dat zie je aan de terminologie die we bezigen in verschillende maatschappelijke domeinen, aan de cursussen in ons hoger onderwijs, waar we Kant en Hegel bestuderen”. Sommige scherpslijpers in het Oosten wijzen de mensenrechten als “westers concept” af. Ik denk dat de meeste mensen in het Oosten geen problemen hebben met de universaliteit van de mensenrechten, althans niet met de inhoud, maar wel met de westerse verpakking ervan. De mensen willen zelf het behangpapier van hun democratisch huis kiezen. Ze geven natuurlijk ook vaak een andere invulling aan onze concepten. Democratie betekent voor ons westerlingen dat de meerderheid beslist. In Afrika bijvoorbeeld komt democratie tot stand op basis van consensus. Er wordt zolang gepraat tot alle deelnemers van het democratische besluitvormingsproces het met elkaar eens zijn. Maar gaat Ethiopië er over honderd jaar helemaal anders uit zien? Er zullen wellicht meer auto’s rijden, maar mijn gok is dat je er geen bejaardentehuizen zal vinden. De samenhang binnen de gemeenschap en de familiewaarden zullen de stormen van de globalisering doorstaan. Leidt westers comfort tot individualisme of is het omgekeerd zo dat individualisme de hang naar een comfortabele levensstijl aanmoedigt? Ik geloof ook niet dat individualisme en dynamiek synoniemen van elkaar zijn. Het klopt dat het Westen zijn dynamiek ontleent aan die drang van mensen om zich te onderscheiden, om zichzelf te overtreffen, maar kijk eens naar China. De Chinezen houden er geen individualistische levensfilosofie op na, en toch kun je hen geen gebrek aan dynamiek aanwrijven. Integendeel.’

Brengt de ‘Arabische Lente’ hoop of krijgen we een heruitgave van Iran 1979, toen de ayatollahs de democratische revolutie naar hun hand zetten?

‘Ik heb er een dubbel gevoel bij. Wat er in Egypte is gebeurd, klinkt beloftevol. Maar wat is er in wezen veranderd? Zijn de oude machtsstructuren niet intact gebleven? Tegelijk zeggen sommige Egyptenaren: “We need an Egyptian Stalin”. Vandaar hun heimwee naar Nasser die in Egypte de eerste viool speelde van 1954 tot 1970. Nasser was een even grote dictator als Mubarak, maar de eerste gold als een “betere” dictator.’

‘Ik blijf worstelen met de oude vraag die ik als zeventienjarige scholier al voorgeschoteld kreeg: Waarom bloeide de filosofie in het oude Athene, en niet in het despotische Perzië? In de middeleeuwen kenden we hier in Europa de spanning tussen keizer en paus. Die streden voortdurend om de hegemonie. Daartussen ontwikkelde zich een middenveld, een klasse van vrije burgers. Scheiding van Kerk en Staat is dus ook iets typisch voor het Westen. De keizer trok zelfs ooit blootsvoets naar Canossa om de paus vergiffenis te vragen. In Rusland was zoiets onmogelijk: de tsaar was daar zelf als een “god”.’

Dreigt er niet vroeg of laat een ‘clash of civilizations’ een ‘botsing der beschavingen’ om de Amerikaanse politicoloog Samuel Huntington te citeren?

‘Er is nu meer “Westen” in de voormalige kolonies dan ooit tevoren. Als je naar het Egypte van eind 19de eeuw kon terugkeren, zou je het verschil wel zien. Maar is het een leuk vooruitzicht voor de mensen van het Oosten om te verwestersen? Nergens plegen er zo veel mensen zelfmoord, nergens worden meer antidepressiva geslikt dan in westerse landen. Wij, westerlingen, zijn alvast geen kampioenen van warmte en gezelligheid. Dan komen we weer uit bij het oude verhaal van individualisme versus houvast dankzij de religie en de geborgenheid binnen de eigen gemeenschap. Sommigen zeggen dat we Turkije erbij moeten halen in de Europese Unie. Dat land zou een soort bemiddelaar zijn tussen de twee werelden, de twee maatschappelijke systemen. Anderen zien dan weer in Turkije het Trojaanse paard voor de islamisering van Europa. Maar als Turkije lid wil worden, moet premier Erdogan zichzelf maar eens aangeven bij het Internationaal Strafhof in Den Haag. Erdogan beweert dat assimilatie een “misdaad tegen de menselijkheid” is. Welnu, als er één land is waar de assimilatie van andere volken radicaal is doorgevoerd, dan is het wel Turkije. Je hoort wel eens zeggen dat de islam een eigen verlichting nodig heeft. Maar een godsdienst laat zich niet “verlichten”. Het is de maatschappij die een secularisatieproces moet ondergaan en de religie op haar plaats moet zetten. Het Westen is de geschiedenis van een strijd waarbij het wereldse terrein veroverde op het religieuze.’

‘De mensen die altijd hameren op de dreiging van buitenaf, vanuit het Oosten, zouden een soort “intern ministerie van Binnenlandse Zaken” moeten hebben. Welk eigen programma of project staat hen voor ogen? Willen we zo verder met de westerse wereld zoals die zich voor onze ogen ontvouwt?’

JAN LEYERS, FILOSOFERENDE ZANGER

Wie kent Jan Leyers (°1958) niet? Hij veroverde Vlaamse meisjesharten als medebezieler (samen met Paul Michiels) van de rockgroep Soulsister. Wereldberoemd werd hij in Vlaanderen als filosoferende reiziger met VRT-programma’s en aansluitende boeken als De schaduw van het Kruis, De weg naar Mekka en het recente De weg naar het Avondland. Tussendoor modereerde hij nog hoogstaande debatten in zaterdagavondprogramma’s als Nachtwacht. Door zijn reizen en zijn boeken is hij een gegeerd ‘denker’ geworden over de relatie van het Europese Westen met het Midden-Oosten, de islam en zijn eigen identiteit.