Joe English, artistiek baanbreker

Niet alleen de naakte feiten, maar ook de artistieke weergave van deze feiten, bepaalt de betekenis die deze feiten zullen krijgen in het collectieve geheugen. Hoewel het verhaal van de Vlaamsgezinde soldaten in de modder van de IJzer op zichzelf een bijzondere geschiedenis is van idealisme en zelfopoffering, blijft dit verhaal tot de verbeelding spreken omwille van de tijdloze beelden die met dit verhaal verbonden zijn. Deze iconische beelden, die op het netvlies gebrand zijn van alle Vlaams-voelenden, toen en nu, ontsproten aan het genie van Joe English.

Beslissende bijdrage

Joe English, geboren op 5 augustus 1882 in Brugge, als zoon van de Vlaamse Marie Dinnewet en de Ier Henry English, ontwikkelde zijn artistieke gaven aan de stedelijke academie van Brugge. Om zijn kunstopleiding aan de Koninklijke Academie voor Schone Kunsten van Antwerpen te kunnen bekostigen, liet Joe zich naturaliseren tot Belg en ging hij in het leger. Door deze keuze werd Joe meegesleurd in de maalstroom van de Eerste Wereldoorlog.

Tijdens de jaren aan het front ervoer Joe een ware explosie van creativiteit. Vanaf oktober 1915 gaf Joe in het college van Veurne, onder het toeziend oog van dr. Frans Daels, op iconische wijze vorm aan het lijden en de strijd van de Vlamingen in de loopgraven. Zijn tekening van een stervende Renaat De Rudder, onder het lichtende AVV-VVK, en zijn werk Broederliefde over de gebroeders Van Raemdonck kregen op slag een plaats in de collectieve verbeelding van de Vlamingen. Aldus heeft Joe English een beslissende bijdrage geleverd aan het proces dat van enkele bijzondere individuen ware symbolen heeft gemaakt. Zonder de artistieke bijdrage van Joe English, zou de plaats van Renaat De Rudder en de gebroeders Van Raemdonck in het pantheon van de tien IJzersymbolen niet zomaar zeker geweest zijn.

Collectief bewustzijn

In 1916 werkte Joe, door de schaarste van de oorlog op inpakpapier, met gemengde technieken aan een van de krachtigste symbolen die de Eerste Wereldoorlog heeft voortgebracht. Het kunstwerk Onze Lieve Vrouw aan den IJzer heeft sinds zijn ontstaan de Vlaming constant begeesterd, zoals de vele reproducties na de oorlog in verschillende kunstvormen tonen. Het werk ontleent zijn kracht aan de bundeling van twee idealen. Zoals de prent toont, vinden de soldaten aan het IJzerfront in hun wanhoop hun steun en toeverlaat in moeder Maria, de moeder van Jezus, vleesgeworden Vrede. Joe gaf niet alleen gestalte aan het lijden van de Vlaming op politieke wijze, maar vertolkte tevens een spiritueel en cultureel ideaal. De verheffing van het Vlaamse volk op politiek en taalkundig vlak was in het werk van Joe onlosmakelijk verbonden aan het tijdloos verhaal van verheffing van de mens dat in het Evangelie verteld wordt.

Joe’s tweevoudig ideaal was tevens gekoppeld aan een sociaal voelende bekommernis om het psychologisch welzijn van de Vlaamse soldaat. Als assistent van dr. Frans Daels en secretaris van het Secretariaat van de Katholieke Vlaamse Hoogstudenten (SKVH) illustreerde hij tal van brochures, boeken, tijdschriften en de iconische sluitzegels van het SKVH, alle bezield van het ideaal van verheffing van het Vlaamse volk op politiek, cultureel en spiritueel vlak.

Achter elke sterke man staat een nog sterkere vrouw. Elisa Goedemé, de echtgenote van Joe English, heeft na zijn dood een beslissende rol gespeeld in het bestendigen van zijn nalatenschap. Mede door haar toedoen heeft het IJzerbedevaartcomité besloten om de kop van de IJzertoren naar het ontwerp van Joe English vorm te geven. Met zijn ontwerp van het Heldenhuldezerkje heeft Joe English een subliem symbool gecreëerd dat tot op de dag van vandaag vervlochten is met de idealen van VOS Vlaamse Vredesvereniging, de IJzerbedevaarten en heel de Vlaamse Beweging. De kunst van Joe heeft zich aldus niet alleen in het collectief bewustzijn van de Vlamingen, maar letterlijk in de klei van Diksmuide verankerd.

Blijvende invloed

Joe English heeft niet alleen vorm gegeven aan de idealen van de Vlaamse Beweging. Zijn werken hebben generaties van kunstenaars in Vlaanderen geïnspireerd. De schaarste in verf en doek tijdens de oorlog leidde Joe naar het pad van de grafische kunst. Deze grafische tendens werd opgepikt door artiesten als Jos Speybrouck. Deze veelzijdige graficus heeft de erfenis van Joe English verder ontwikkeld in zijn symbolisch geladen en gestileerde voorstellingen van Vlaanderen en haar christelijke wortels. Beide kunstenaars hebben aldus de artistieke voorwaarden geschapen voor de rijke grafische traditie die Vlaanderen heeft gekend vanaf de jaren ’50.

Men zou kunnen zeggen dat zonder Joe English de stripreeksen van onder meer Willy Vandersteen en Jef Nys nooit hadden kunnen bestaan. De zogenaamde Pelgrimbeweging, met prominente leden zoals Felix Timmermans, Ernest van der Hallen en Flor van Reeth, wilde in de jaren ’20 en ’30 een Christelijk en humanitair réveil in Vlaanderen bewerkstelligen door middel van kunst en cultuur. De pelgrims maakten Joe English, als bron van inspiratie, postuum tot lid van hun beweging. Joe English was een artistiek baanbreker. Zijn leven en werk heeft op verschillende vlakken het culturele en politieke pad van Vlaanderen en de Vlaamse Beweging geëffend en vormgegeven.

In de nacht van 31 augustus 1918 overleed Joe aan de gevolgen van een blindedarmontsteking in het legerhospitaal L’Océan te Vinkem.  Honderd jaar na zijn overlijden ontwikkelde de vzw Joe English, kunstschilder, samen met VOS Vlaamse Vredesvereniging een uitgebreid programma om zijn nagedachtenis te eren.