‘De meeste Turkse Koerden steunen de AKP van Erdogan’

Doet-ie het of doet-ie het niet? Dat is de vraag die velen in het Midden-Oosten en ver daarbuiten bezighoudt. Op 25 september wil president van Iraaks-Koerdistan Massoud Barzani een referendum houden over de onafhankelijkheid van zijn Koerden. Bondgenoot VS wil het referendum over de Iraakse verkiezingen van april 2018 tillen, kwestie van het broze evenwicht tussen sjiieten en soennieten niet nog meer te verstoren. Anderzijds hebben de VS evenmin behoefte aan gedemoraliseerde Peshmerga, de Koerdische strijdkrachten. Bij de Peshmerga, loyaal aan Barzani, zou uitstel van het referendum tot onvrede leiden.

Ebubekir Isik

Ebubekir Isik (VUB) werkt rond staatloze naties.

Diederik Demuynck sprak met Ebubekir Isik, onderzoeker politieke wetenschappen aan de VUB. Isik werkt vooral rond staatloze naties en regionale politieke groeperingen. Volgens Isik zal het referendum er wel degelijk komen op 25 september: ‘Barzani heeft niets te verliezen.’

Steunen alle Iraaks-Koerdische partijen het referendum?

‘Ja en neen. De Koerden hebben sinds lang de aspiratie om een onafhankelijke staat te vormen, dat is duidelijk. Anderzijds zijn velen Barzani beu die eigenlijk al sinds augustus 2013 had moeten ophouden te regeren maar aanbleef door de oorlog met IS en de economische crisis. Kwestie van een sterke leider te hebben in onzekere tijden.’

Komt Barzani uit een invloedrijke familie?

‘De baas van de inlichtingendienst is een Barzani, de premier is een Barzani, de president uiteraard en verschillende generaals van de Peshmerga. Dat is ook de reden waarom veel Koerden denken dat Barzani met dat referendum gewoon zijn macht wil behouden. Maar goed, ik denk dat driekwart van de Iraakse Koerden in het referendum voor onafhankelijkheid zal stemmen. De tegenstemmen zullen niet zozeer van de Koerdische oppositie komen, maar eerder van de etnische en religieuze minderheden. Die minstens 20 procent tegenstemmen zijn trouwens goed voor het imago van Koerdistan. Niemand wil een Sovjet-uitslag van 99%.’

Hoe zal het referendum uitdraaien?

‘Het referendum zal pro onafhankelijkheid uitdraaien. Maar wil dat zeggen dat die Koerdische staat zich ook daadwerkelijk afscheidt? Barzani wil eerst zien hoe men internationaal reageert. Ten eerste, de westerse machten (Duitsland, VK, Frankrijk) die Barzani steunen, hebben al laten weten niet tuk te zijn op separatistische avonturen. Ten tweede wacht Barzani ook de reactie van Bagdad zelf af.
Maar nog belangrijker is dat Iraaks-Koerdistan zo goed als failliet is. Barzani zit met een enorm tekort (elke maand minstens 100 miljoen dollar) en kan zelfs zijn Peshmerga of ambtenaren niet betalen. Hoe komt dat: Iraaks-Koerdistan haalt zijn geld uit olie-inkomsten. En die inkomsten zijn de dieperik ingegaan. Een poosje geleden kocht je een vat olie voor 100 dollar, nu is dat nog slechts 30 dollar. Dat is ook de reden waarom de Koerdische regering een diplomatiek offensief heeft ingezet om het westen te paaien en financiële steun te krijgen.
Last but not least heb je nog het eeuwige probleem van de betwiste gebieden tussen Bagdad en Erbil. Wat met het olierijke Kirkuk? Koerdisch of Arabisch? Vergeet ook niet dat er een belangrijke oliepijplijn doorheen Kirkuk loopt naar het Zuid-Turkse Ceyhan. En uiteraard het vluchtelingenprobleem. Iraaks-Koerdistan moet 2 miljoen oorlogsvluchtelingen onderdak bieden, niet goedkoop en zowel internationale hulp als die van Bagdad zijn welkom.’

Turkse reactie

Hoe zal Turkije reageren op een separatistische uitslag?

‘Ik weet dat de Turkse staat het op een akkoordje heeft gegooid met de regering in Erbil. Er is intensief gepraat over een pro-onafhankelijkheidsstem. Turkije zal de uitslag aanvaarden, maar naar buiten toe misbaar maken. Reden? Er is een enorme wederzijdse verstrengeling tussen Erbil en Ankara, economisch (zie de pijplijn en de olie, DD) maar ook familiaal tussen de Erdoğans en de Barzani’s. Die pijplijn is van heel groot belang voor de Koerden en werd trouwens in het verleden al gesaboteerd door de PKK. Kort samengevat: de regering in Erbil zal ’s anderendaags de onafhankelijkheid uitroepen, maar er komt geen daadwerkelijke Koerdische staat.’

Er zal dus niets gebeuren met een separatistische uitslag?

‘Exact. Er komen hooguit een aantal militaire speldenprikken van de Iraanse luchtmacht of troepen van Bagdad. En Turkije zal zich koest houden. Niemand kan zich nu een gewapend conflict veroorloven. Ook Koerdistan niet. Het land is failliet en moet met die 2 miljoen vluchtelingen omgaan, dat is minstens 20% van de bevolking. Absoluut geen sinecure!’

Eenheid in verscheidenheid

Wat ik me afvraag, is er praktisch gesproken een verschil tussen pakweg de Koerden Demirtas (leider Turks-Koerdische HDP) en Barzani (leider van Iraaks-Koerdistan)?

‘Absoluut. Weet je, de grote meerderheid van de Turks-Koerdische leiders, zoals Demirtas en Öcalan, beheersen de Koerdische taal niet eens. Ik zie je raar opkijken, maar ik weet ook waarom. Die mensen leefden decennia onder de Turkse eenheidsstaat en praatten simpelweg geen Koerdisch (Kurmanji) maar Turks. Barzani daarentegen en de Iraakse Koerden spreken wel hun ‘dialect’, het Sorani. Behalve deze twee Koerdische talen, heb je nog het Zaza, weer een Koerdische taal die ik bijvoorbeeld totaal niet begrijp. Samengevat kan je gerust stellen dat in de laatste 100 jaar de Koerden zo ver uit elkaar leefden dat hun gebruiken en taal nu erg verschillen.’

Is er desondanks solidariteit tussen die verschillende Koerden?

‘Zeker weten. En dat is niet plotsklaps gekomen door de gemeenschappelijke strijd tegen IS. Ten eerste zijn het etnisch gezien allemaal Koerden. Ten tweede is de grote meerderheid van hen (soennitisch) moslim waardoor er sowieso al religieuze solidariteit is.’

Bestaat er ook politieke solidariteit onder hen? Bijvoorbeeld tussen de Iraakse Koerden en de strijd van de PKK in Turkije?

‘Als je met een Iraakse Koerd over de Turks-Koerdische PKK spreekt, dan zal die persoon zeer voorzichtig zijn en niet openlijk zeggen dat hij of zij niet akkoord gaat met de PKK. Er is een sterke solidariteit op dat vlak tussen de Koerden. Vraag een rechtse religieuze Iraakse Koerd wie hij “leuker” vindt, een Arabier of een Turkse radicaal-linkse seculiere PKK’er, dan kiest die resoluut voor de PKK’er. Omdat die Koerd is. Punt. De etnische solidariteit is hoe dan ook een realiteit. Maar als het op inhoudelijke praktische punten aankomt, zal je merken dat er zeer grote verschillen zijn tussen de Koerden. Die scheidslijnen kom je doorheen de hele Koerdische samenleving tegen. Dus etnisch zijn ze 1 volk en dat weten en koesteren ze. Maar als het op politieke thema’s aankomt, verschillen ze sterk.’

Conservatieve Koerden

De HDP is de grootste partij voor de Turkse Koerden…

(onderbreekt) ‘Klopt niet, de grootste partij voor de Turkse Koerden is de AKP. Of we het nu graag hebben of niet, en ik heb het niet graag, de grote meerderheid van de Turkse Koerden steunt de AKP. De doorsnee Turkse Koerd kan je gerust conservatief noemen waardoor ze zich meer aangetrokken voelen tot rechtse of centrumrechtse partijen. En de HDP is dat niet. Het is een overwegend linkse en zeer gemengde partij met een zes miljoen supporters (er zijn 25 miljoen Turkse Koerden, DD).’

Dus als ik het goed begrijp zou de partij van de Iraaks-Koerdische leider Barzani, de KDP (religieus en centrumrechts) hoge toppen scheren in Turkije?

‘Dat is al geprobeerd in Turkije. Maar van zodra je naar buiten komt als én Koerdisch nationalist én religieuze conservatief (KDP dus) heb je problemen hier. Met de Turkse staatsnationalisten en met de PKK. Er was ooit een aanzienlijke tegenmacht voor de PKK in Turks-Koerdistan, de Hüda Partij, een rechtse islamistische partij voor de Koerden. Die bestaat nog, maar hun leiders zijn geëlimineerd door de PKK. Die duldt namelijk geen concurrentie. Er is in Turks-Koerdistan geen levendige verscheidenheid aan (Koerdische) partijen. Anders gezegd, wat de Turkse staat de Koerden aandoet, doet de PKK de Koerdische concurrentie aan.’

Toch slim gezien van Öcalan en zijn PKK. Zij kunnen alle Koerden verenigen, terwijl Barzani dat enkel met ‘zijn’ Koerden doet in Irak.

‘Ja en neen. De KDP verenigt inderdaad niet alle Koerden, maar alle Koerden voelen wel wat voor de KDP. Dat is die typische solidariteit onder Koerden als het er op aankomt. Voorbeeld: geen enkele PKK’er of Syrische Koerd van de PYD (aan PKK gelieerd) zal openlijk zeggen dat hij of zij tégen het Iraaks-Koerdische onafhankelijkheidsreferendum is van Barzani. Doen ze dat, dan verliezen ze steun. Dus houden ze het diplomatisch bij ‘de tijd is nog niet rijp voor een referendum’.
De PKK, bijvoorbeeld, is erover verdeeld. De leider van de politieke vleugel, Cemil Bayik (staat dicht bij Iran, DD), ‘vindt de tijd nog niet rijp’ voor een referendum in Iraaks Koerdistan. Terwijl zijn collega Murat Karayilan een doorwinterde nationalist is, leider van de gewapende vleugel van de PKK en absoluut pro referendum in Irak. Zelfs binnen Iraaks-Koerdistan durft de oppositie niet luidop zeggen dat ze tégen het referendum zijn.’

PKK en politieke concurrentie

Stel dat de PKK een politieke arm zou hebben in Irak die aan de verkiezingen meedoet, hoeveel haalt die denk je?

‘Je moet daarvoor kijken naar de steden in Iraaks-Koerdistan waar Barzani’s KDP minder sterk staat. Suleimaniya (1 miljoen inwoners) bijvoorbeeld, waar de centrumlinkse PUK de lakens uitdeelt of steden waar Gorran (een Iraaks-Koerdische politieke partij, DD) sterk staat of het door de oorlog geteisterde Sinjar (40.000 inwoners) waar de PKK aanhang heeft. Maar algemeen denk ik dat de PKK niet meer dan 3% zou halen.’

Laat het ons omdraaien en er van uitgaan dat de KDP in Turkije opkomt.

‘Die zou een heel goede score halen!’

Waarom is er dan geen KDP in Turkije?

‘Nogmaals, dat is geprobeerd in het verleden, maar de PKK heeft alle KDP-leiders in Turkije die dat probeerden geëlimineerd, stuk voor stuk. De PKK doet dat niet alleen met rechtse Koerdische krachten maar ook met linkse die ze als bedreiging zien.’

Dat vind ik wel een bizarre tegenstelling. Dus enerzijds is de PKK een realistische gematigde slimme beweging, maar anderzijds verhinderen ze met geweld dat er een diversiteit aan Koerdische oppositiepartijen komt?

‘Exact. De rechtse religieuze Koerdisch nationalistische Hüda Partij clashte destijds met de PKK. Er waren toen verschillende moorden in Diyarbakir gepleegd door de PKK. Het verbaast niet dat de Turkse regering de Hüda Partij steunt, ondanks haar Koerdisch nationalisme.
Een KDP zou lijnrecht tegenover de PKK staan, maar ook tegenover de Turkse staat waar de AKP evenmin concurrentie duldt. De Koerdische kiezer zou zichzelf namelijk wel eens in grote getale kunnen loswrikken van zijn traditionele centrumrechtse religieuze AKP-stem of linkse Koerdische HDP-stem. Je merkt dus dat Koerdische oppositie geen lang leven beschoren is in Turkije.’

Koerdische breuklijnen

Is het überhaupt realistisch voor de Koerden om te dromen van die ene staat voor 50 miljoen Koerden?

‘Kijk, je hebt grosso modo twee krachten, twee motoren in het Koerdische politieke landschap. Enerzijds de PKK, een seculiere zeer linkse beweging die vooral aanhang heeft in Turkije en Syrië, maar ook een beetje in Irak en Iran. Aan de andere kant heb je de clan Barzani van de KDP. Die is meer conservatief, nationalistisch en religieus. Ook die geniet steun in de 4 net genoemde staten en vooral in Irak uiteraard.’
‘Je ziet dus dat hét Koerdische nationalisme geboetseerd wordt door twee sterk verschillende bewegingen. Die tegenstelling vertraagt een en ander. Overigens zullen Teheran en Ankara zo’n onafhankelijk (Iraaks) Koerdistan nooit aanvaarden. Zij zien die nieuwe staat als een gevaar voor hun veiligheid. Ook intern. Hoe zullen de 25 miljoen Turkse Koerden reageren op die eventuele onafhankelijkheidsverklaring, hoe zullen de 8 miljoen Iraanse Koerden reageren en de 3 miljoen Syrische op de beslissing van 12 miljoen Iraakse Koerden?’

Anderzijds slagen de Catalanen er wél in zo’n referendum te organiseren mét de steun van radicaal-links en centrumrechts. En bovendien goed wetende dat de Spaanse staat dit nooit zal accepteren en er ook Europees weerwerk zal zijn.

‘President Barzani heeft een uitstekende relatie met Erdoğan, en dat is een doorn in het oog van de PKK. Dit vormt een erg groot obstakel voor echte eenheid tussen de twee belangrijkste Koerdische strekkingen. Een ander argument: Bagdad wil niet dat het noorden, Koerdistan zich afscheidt. Ik hoor dat Bagdad de PKK steunt, maar ik kan dat niet formeel bevestigen. Genre “de vijand van mijn vijand is mijn vriend”. En Iran, de eigenlijke machthebber in Irak, stuurt het vanop afstand. Ingewikkeld. Je kan de Koerdische situatie maar slecht vergelijken met de Catalaanse. Ik zie dus in de komende 50 jaar geen verenigd Koerdistan ontstaan door die tegenstellingen. En al met al is misschien de confederalistische en nationalistisch meer gematigde houding van de PKK slimmer.’