Een merkwaardige vorm van een achttiende-eeuws voorbeeld van ‘l’âge des foules’ en de daarmee gepaard gaande hysterie, is het verschijnsel dat men ‘mesmerisme’ heeft gedoopt, genoemd naar de Weense arts Franz Anton Mesmer.
De gekke dokter Mesmer
Het mesmerisme was tien jaar voor de Franse revolutie een medische hype, gestoeld op zogezegde wetenschappelijke bevindingen van een (onzichtbaar) fluïdum dat als medium van de zwaartekracht zou bestaan. Het fenomeen kreeg zelfs een politieke vertaling die erg geleek op Rousseaus ‘Contrat social’: mesmeristisch beschouwd betekende dat bijvoorbeeld dat slechte wetgeving iemands ‘atmosfeer’ aantastte, niet eens zo’n onzinnige gedachte. Mensen konden de werking van het fluïdum (dat door het lichaam liep) beheersen waardoor ziekte vermeden werd.
Het mesmerisme met zijn quasiwetenschappelijke apparaten was een mix van medische kwakzalverij, mode en vaak radicale politiek, gelardeerd soms met speciale muziek die versterkte golven fluïdum tot in de ziel moest zenden. Het was een mishmash van wetenschap, pseudowetenschap, revolutionair denken en oplichterij, dat alles badend in de broeierig-intellectuele sfeer die er heerste voor de Franse revolutie. Het is enorm interessant te merken hoe in die jaren het wetenschappelijke een weg zoekt binnen een denken dat alle kanten opgaat en hoe in één tekst zowel erg voorspellende en juiste analyses voorkomen én volslagen onzin.
Het werk van Robert Darnton is helemaal gewijd aan dit soort soms bizarre zoektochten, die me helemaal doen denken aan de manier waarop ook vandaag ‘wetenschappelijke’ zin en onzin door elkaar lopen en dezelfde soort hysterieën opduiken. Hoe zal men later oordelen over die mix van het blind geloof in wiskundige klimaatmodellen en de paranoia in verband met de eindtijd van de drie zusters? De mix van redelijk en voor-zorgend denken en de vraag naar een totalitaire regie over ons leven? De mix van grote onzekerheid over de toekomst en de daarmee samenhangende instabiliteiten en de hang naar een systeem dat de regie van ons leven uit handen neemt. De mix van de weldadige luxe waarin de klimaatbrossers vandaag gedijen en de vraag naar een politiek die de samenleving zal verarmen. De mélange van allerlei inconsequenties die alle rationaliteit doden, gemixt met de roep van nieuwe rattenvangers.
Het klimaatgedoe en het bouwen aan de nieuwe mensheid
Te midden van de maatschappelijke, ‘wetenschappelijke’ en meteorologische turbulenties die toen ook opgeld deden, predikte men de mesmeristische revolutie. De journalist en revolutionair Jean-Louis Carra (stierf in 1793 onder de guillotine) schreef naar aanleiding van de ongekend strenge winter van 1783-1784, en naar aanleiding van een aardbeving, een vulkaanuitbarsting en dagenlang dichte mist in 1783: ‘De hele aardbol lijkt zich, door een opvallende verandering in de loop der seizoenen, voor te bereiden op fysieke veranderingen.’
Vandaag zegt men eigenlijk niets anders, terwijl men wat meewarig doet over achttiende-eeuwse uitspraken. Het utopische ‘Genootschap van Harmonie’ van toen is vandaag het radicaalgroene gedachtegoed dat even revolutionair is als het communisme met zijn sociaal constructivisme en zijn vele valbijlen. Velen, zoals de utopist Charles Fourier, die alle boeken wilde verbranden behalve de zijne, en de radicale utopische mesmerist Robert Owen, bouwden toen ook aan de nieuwe religie van de Universele Harmonie, er bestond zelfs een vrijmetselaarsmesmerisme. Tot in de negentiende eeuw en ook vandaag ontwaart men een gedachtegoed dat altijd weer terugkomt en dat door opoffering wil bouwen aan de mensheid door onze levensstijl grondig te hertekenen: daardoor laat het de rede alle irrationele kanten uitwaaieren.
Calvo als de nieuwe Mesmer
Het mesmerisme hield het vol tot de jaren zestig van de negentiende eeuw (Balzac beschrijft het) en massa’s halve en hele intellectuelen, schrijvers en wetenschappers bezweken onder zijn verleiding. Alexandre Dumas schreef er zijn roman Joseph Balsamo, een soort mesmeristische Faust, over.
Altijd weer als ik Calvo in het parlement of erbuiten zie fulmineren, denk ik aan de hysterie van de mesmeristen of aan de uitgehongerde trekken van de inquisiteurs, en vind ik het jammer dat Balzac zijn roman niet Joseph Calvo kon hebben gedoopt. De historicus Robert Darnton, die met Mesmerism (1986) het beste boek over het verschijnsel schreef, gaf er als ondertitel aan And the End of the Enlightenment in France. Immers, in de Verlichting zat ook het irrationele al ingebakken en dat kwam voorbeeldig tot uiting in de nieuwe psychotherapie die zich als mesmerisme aanbood. Ook de manier waarop de klimaatbeweging met haar groene catechismus tekeergaat, roept reminiscenties op aan de opgewonden sfeer van de mesmeristische beweging, die ook alomvattend wilde zijn. Calvo is de nieuwe dokter Mesmer.
