Tot in de puntjes… Hier komen onze leestekens vandaan

De filologe Miet Ooms (°1974) weet hoe ze een taalverhaal op smaak moet brengen. Haar jongste boek Tot in de puntjes… is een praktische leestekengids vol plezierige weetjes en met een overvloed aan humor gebracht. Wist je dat een leesteken zowaar een wetswijziging op gang bracht? En een ander veroorzaakte in 1960 een Kamerdebat!

Leestekensysteem

Wat is het oudste leesteken?

Miet Ooms: ‘Het oudste leesteken van ons leestekensysteem dat vrijwel onveranderd is gebleven, is de punt. Die is ontstaan toen de bibliothecaris van de beroemde bibliotheek van Alexandrië, Aristophanes van Byzantium, in de derde eeuw voor Christus een interpunctiesysteem ontwikkelde om de manuscripten van de oude Grieken te structureren.’

‘Het Oudgriekse schriftsysteem kende helemaal geen interpunctie. Sterker nog: de oude Grieken gebruikten ook geen spaties of kleine letters. Ze schreven alles aaneen. Ze waren in de eerste plaats redenaars en beschouwden een geschreven tekst als een geheugensteuntje voor hun redevoeringen of vertellingen. Zij hadden zelf geen structuurelementjes nodig, maar dat lag anders voor de mensen die die manuscripten wilden beheren en lezen, zoals Aristophanes.’

‘Om die teksten te ontsluiten, voegde hij drie pauzetekentjes toe: een hoge punt (de komma) voor een korte pauze, een middelste punt (de colon) voor een middellange pauze en een lage punt (de periodos) voor een lange pauze. Die periodos gaf ook het zinseinde aan en is dus in vorm en functie de voorloper van onze punt. De komma is wat betreft functie de voorloper van zijn moderne naamgenoot, maar heeft nu een andere vorm. De colon is de voorloper van de huidige puntkomma en dubbele punt.’

Vertel ons het sappige verhaal van de komma…

‘Vandaag is de komma een van de lastigste leestekens. Het is het leesteken waar taaladviseurs het vaakst vragen over krijgen en redacteuren het meeste werk aan hebben.’

‘Een komma kan immers mee de betekenis van een zin bepalen. Een voorbeeldje: enkele jaren geleden trok de volgende zin de aandacht van taaladviseur Ruud Hendrickx: ‘De Kamer heeft vorige week een wetsontwerp goedgekeurd dat het dragen van kleding, die de identificatie van personen in het openbaar onmogelijk maakt, verbiedt.’ De komma na het woord kleding geeft eigenlijk aan dat wat volgt extra uitleg is die je ook weg kunt laten. Als je dat doet, lees je hier dat de Kamer het dragen van kleding verbiedt – en dus naaktlopen stimuleert. Dat leek hem, en lijkt mij sterk. Als je de komma daar weglaat, verbiedt de Kamer een bepaald type kleding, namelijk de kleding die de identificatie van personen onmogelijk maakt. En dan houdt het wel steek.’

‘Ga er dus niet van uit dat men wel zal begrijpen wat je bedoelt, maar controleer eerst of je komma’s wel op de goede plaats staan.’

Dubbelepunt, dubbele punt of dubbelpunt

Hoe heet dit leesteken nu echt: de d… punt?

‘Daar is geen consensus over. Volgens de officiële woordenlijst is het dubbelepunt, in één woord. Van Dale is het daarmee eens en geeft daarnaast dubbelpunt en colon als synoniemen. Maar Drs. P, toch niet de minste, schrijft in zijn gedicht over het leesteken consequent dubbele punt. Ook het Genootschap Onze Taal hanteert die variant in zijn taaladviezen.’

‘Om die reden heb ik de vraag opgenomen in een online vragenlijst en dat leverde een heel verdeeld beeld op: dubbele punt wordt het vaakst gebezigd in het hele taalgebied, in Nederland gevolgd door dubbelepunt. In Vlaanderen is dubbelpunt wat populairder, gevolgd door dubbel punt en dubbelepunt. Bijna niemand heeft het over een colon. Het gebruik van dubbelpunt in Vlaanderen valt te verklaren doordat punt hier ook een het-woord kan zijn, terwijl het in Nederland zonder twijfel een de-woord is.’

‘Ik heb voor dit boek gekozen voor dubbele punt omdat dat in het hele taalgebied gemiddeld genomen de meest gebruikt variant is. Dat betekent natuurlijk niet dat de andere fout zijn.’

Aanhalingstekens

Wat zijn in vredesnaam ‘vishaken’ of “vishaken” of «vishaken»?

‘De vishaken of guillemets zijn aanhalingstekens in de vorm van haakjes die naar links of naar rechts wijzen: « ». In het Nederlands gebruiken we die gewoonlijk niet, maar enkele media zoals Humo gebruiken ze bij blokcitaten of de antwoorden in hun interviews. In het Frans zijn dit wel de gebruikelijke aanhalingstekens. Dan zet je ook een spatie tussen de guillemet en het begin of einde van het citaat.’

‘Historisch gezien zijn de vishaakjes ouder dan de rechte en gekrulde aanhalingstekens die wij gebruiken. Ze zijn ontstaan uit het Oudgriekse diple-tekentje, dat lijkt op een enkel vishaakje. Daarmee markeerden de oude Grieken citaten en belangrijke passages in hun teksten. De diple is daarmee de voorloper van onze aanhalingstekens én haakjes.’

In de leestekenwijzer van Van der Horst treffen we de ‘Duitse komma’ aan. Wat is dat voor iets?

‘De Duitse komma is een andere, stilaan verouderde naam voor de schuine streep. Tegenwoordig gebruiken we die om keuzemogelijkheden aan te geven, zoals in m/v/x, in een aantal afkortingen (t/m, p/a), en voor breuken en verhoudingen (60/40, 80/20). Een bekend modern gebruik is 24/7. Dat is eigenlijk een samentrekking van twee verhoudingen: 24/24 (24 uur van 24) en 7/7 (7 dagen van 7). Een laatste toepassing is het aangeven waar een vers eindigt als je een gedicht citeert en de verzen niet onder elkaar zet: ‘Egidius waer bestu bleven/ Mi lanct na di gheselle mijn / Du coors die doot du liets mi tleven’.’

‘Die laatste toepassing ligt het dichtste bij de oorsprong van de Duitse komma. Van de middeleeuwen tot de eerste decennia van de boekdrukkunst vervulde de schuine streep de functie van onze huidige komma. Tot een zekere Aldus Manutius de Oude, drukker in Venetië, het toen gangbare gotische schrift verving door een ‘romeins schrift’ en de komma daarin werd weergegeven door het krulletje dat we vandaag nog kennen.’

‘De gotische lettertypes geraakten al snel uit de mode, behalve in Duitsland. Daar bleef het tot in het begin van de twintigste eeuw nog in gebruik, inclusief de schuine streep als komma. Vandaar de naam Duitse komma.’

U behandelt ook de emoji’s, maar zijn dat wel leestekens?

‘Van 🙂 begrijp ik het nog wel, maar sommigen zijn complete puzzels of stripverhalen.’

‘Ze bevinden zich in een grijze zone. De oorspronkelijke emoticons, 🙂 en :-(, zijn in 1982 uitgevonden toen er aan de Carnegie Mellon University onrust was ontstaan na een bericht over een besmetting, dat achteraf een grap bleek te zijn. Met die twee tekencombinaties wilde men voortaan aangeven hoe ernstig een bericht bedoeld was.’

‘In die zin geven emoji’s wat extra emotionele informatie, net zoals beletseltekens en uitroeptekens dat doen. Met de ontwikkeling van het internet en de grafische mogelijkheden zijn de emoji’s een heel eigen leven gaan leiden. Sommige mensen beschouwen ze zelfs als een aparte taal. Zo ver zou ik nog niet willen gaan. Ik beschouw ze eerder als een apart systeem naast de leestekens, dat intussen ook zijn eigen functie heeft.’