Naar een solidair Vlaanderen in een verantwoordelijk België

Toen ik meer dan 400 dagen geleden samen met Hans Verboven van de UA een opinie in de krant De Tijd schreef, was er nog een sprankeltje hoop dat de regeringsonderhandelingen niet opnieuw zouden vastrijden in de aloude tegenstelingen.[1] IJdele hoop want de twee grote protagonisten zitten alsmaar dieper in de greep van macht en minachting. Een uitspraak van Alain Gerlache op Radio1 zette vorige week de communautaire patstelling op scherp. ‘De Franstalige bourgeoisie zou zich moeten verontschuldigen voor de manier waarop ze Vlamingen decennialang heeft behandeld.’ Chris Van Den Abeele, radiojournalist bij VRT, antwoordde met een gevatte tweet: ‘Grote klasse en zo juist. Het probleem is niet Vlamingen vs Walen. Wel (misbruik) van macht. En minachting.’ De huidige lethargie is het gevolg van een verziekt psychologisch machtsspel dat op haar beurt een gevolg is van grote weeffouten.

Fiscaal federalisme en onze weeffouten

Er bestaat geen handboek voor een optimale fiscale decentralisering waarbij bevoegdheden en middelen worden overgedragen van een centraal niveau naar deelstaten of regio’s maar dat belet niet dat we uit ervaringen in andere landen nuttige lessen kunnen trekken. [2]

Van groot belang is de verticale kloof. Die kloof ontstaat wanneer deelstaten meer geld kunnen uitgeven dan ze zelf innen via belastingen op basis van dotaties die ze vanwege het centrale niveau ontvangen. Des te groter die kloof, des te groter de kans op dysfunctioneel beleid en een gebrek aan verantwoordelijkheidszin. Onder de rijke landen blijkt België, op Denemarken na, het land te zijn met de grootste verticale kloof. Het verschil tussen het aandeel aan eigen uitgaven en eigen inkomsten bedraagt 30% (zie figuur; cijfers 2017). Dat is dubbel zo groot als in Zwitserland en vier keren zo groot als Duitsland.

De idee dat meer eigen bevoegdheden voor de deelstaten automatisch zou leiden tot verantwoordelijk gedrag is er in ons land niet uitgekomen. Met de zesde staatshervorming wordt hieraan gesleuteld maar de kloof blijft groot.

Het feit dat er naast de kleinere Duitstalige gemeenschap en het Brusselse Hoofdstedelijk Gewest vooral twee grote protagonisten tegenover elkaar staan, maakt lessen trekken er niet eenvoudiger op. Het creëert een onderhandelingspsychologie met minder groepscontrole en meer denken in tegenstellingen. In een door (sociale) media gepolariseerde wereld is het extra verleidelijk om mee te gaan in een vicieuze cirkel van wederzijdse minachting. In Zwitserland (26 kantons) en Duitsland (16 deelstaten) is de groepsdruk om het gezond verstand te laten zegevieren veel groter.

Inclusieve groei

Inzichten rond fiscaal federalisme werden het voorbije decennium ingebed in de idee van inclusieve groei. Economische groei vergt een stabiel klimaat waarbij efficiëntie en billijkheid eerder elkaars complement zijn dan tegengestelden (OESO, 2020). Op een economisch kerkhof bouw je geen welvaartstaat. Het is een boutade die we intussen kennen maar het omgekeerde geldt ook. Solidaire herverdeling tussen regio’s is nodig zodat alle burgers in een natie – ongeacht waar ze wonen – eerlijke kansen krijgen en regio’s niet volledig verpauperen. Idem voor schaalvoordelen die alleen maar gerealiseerd kunnen worden wanneer de structuren dat toelaten.

Van dat ideaalmodel is België ver verwijderd. De gehanteerde terminologie zegt veel: herverdeling heet bij ons transfers, versnippering bevoegdheden wordt verward met subsidiariteit, efficiëntie staat gelijk met doublures. Inclusieve groei staat of valt met een samenhangende staatsstructuur. Zonder cohesie is er geen voedingsbodem voor solidariteit en gaat ook de efficiëntie verloren. Wat we nu hebben, is de slechtste van twee werelden.

Dat brengt ons bij een eenvoudige maar pertinente vraag. Is er nog een wil om samen te blijven? Wat willen die twee grote gemeenschappen nog samen doen? Is het antwoord ja, dan moet men aan tafel en praten over wat die samenwerking betekent, wat wil men nog samen doen en wat niet?Zo nee, hoelang wil men de huidige strategie van verrotting volhouden? Want die leidt ons naar de afgrond en maakt de electorale antipolitiek slapend rijk.

Solidariteit en verantwoordelijkheid

Vaak wordt bij patstellingen hulp van buitenaf ingeroepen. Zeker in ondernemingen die moeten concurreren en geen 400 dagen of langer kunnen aanmodderen. Ze stellen scheidrechters of coaches aan om conflicten tussen teams of entiteiten vlot te trekken. Tijdens systeemopstellingen gaat iedereen met de billen bloot. We hebben als burger het recht om onze politici te vragen hetzelfde te doen en hen aan te sporen tot een grote dialoog.

Democratie behoort overigens een zelfregulerend systeem te zijn, met vallen en opstaan. Een inspirerend voorbeeld vinden we terug bij Mondragón in Spaans Baskenland, de grootste coöperatieve onderneming van Europa met meer dan 80.000 medewerkers. Mondragón is een ministaat. In de Spaanse vestigingen van het bedrijf is iedereen vennoot met een volwaardige stem in de democratische beslissingsorganen. Bedrijfsentiteiten kunnen rekenen op financiële solidariteit vanwege de groep. Maar, die solidariteit is tijdelijk en transparant. Ze is tevens een werkwoord. De sterken helpen de zwakkeren zodat zij kunnen leren van hun fouten. Een deel van de middelen gaat zonder pardon naar permanente vorming, innovatie en ontwikkeling van nieuwe bedrijfsentiteiten.

Olifant in de kamer

Het bestek van deze bijdrage is te kort om alle aspecten van een zelfregulerend democratisch systeem zoals Mondragón uit de doeken te doen. Maar de principes zijn duidelijk zoals ook de lessen fiscale decentralisatie uit andere landen. Het communautaire was bij de verkiezingen van 2019 geen issue maar het is meer dan ooit de spreekwoordelijke olifant in de kamer. Door de staatshervorming van 2014 krijgt Wallonië vanaf 2025 overigens minder middelen via het zogenaamde compensatiemechanisme. De coronacrisis laat echter niet toe dat Vlaanderen vijf jaar lang niet thuis geeft en zou kiezen voor een cynische verrottingsstrategie.

Wanneer parlementariërs zichzelf en hun taak ernstig nemen, mogen ze niet langer tolereren dat politieke spelletjes de politiek buiten spel zet. Misschien klinkt dit ietwat utopisch maar nood breekt weg. Het spel van macht en minachting inruilen voor een open constructieve benadering, is nodig om te komen tot een solidaire aanpak in een verantwoordelijk België.

_____

[1] Geert Janssens en Hans Verboven, ‘Baskische lessen in solidariteit’, De Tijd, 7 juni 2019.

[2] OECD (2020), OECD (2018), IMF (2012)

Referenties

Hollebecq, H., Janssens, G. (2019). ‘Coöperatief ondernemen. De kracht van mede-eigenaarschap’, ETION-inspiratienota 108, april 2019.

IMF (2012), Karpowicz Izabela, Narrowing vertical fiscal imbalances in four European Countries, Working Paper Fiscal Affairs Department, March 2012.

Janssens, G. en Verboven, H. (2019). ‘Baskische lessen in solidariteit’, De Tijd, 7 juni 2019.

Oates, W. (1972), Fiscal Federalism, Edward Elgar Publishing.

Oates, W. and R. Schwab (1988). ‘Economic competition among jurisdictions: efficiency enhancing or distortion inducing?’, Journal of Public Economics, Vol. 35/3, pp. 333-354.

OECD (2019), Making Decentralisation Work: A Handbook for policymakers, OECD Publishing.

OECD (2020). Fiscal Decentralisation and Inclusive Growth, Edited by Junghun Kim and Sean Dougherty, OECD Publishing.