Oekraïne bijna vier maanden na de wetgevende verkiezingen: een analyse (Deel III – Slot)

Wat nu?

Het onmiddellijke antwoord van Rusland, na de afzetting en de vlucht naar Moskou van nu ex-president Yanukovich in januari 2014, is militaire agressie geweest. Daartegenover stelde het Westen aanvankelijk alleen diplomatieke initiatieven, vanaf midden juli 2014 aangevuld met sancties, nà de aanhechting door Rusland van de Krim in februari 2014, het begin van de oorlog in Donbass in april 2014 en–vooral-het neerhalen van het toestel van Malaysian Airlines (vlucht MH 17) in oostelijk Oekraïne op 17 juli 2014. Deze laatstgenoemde terreuractie heeft de ganse wereld gegalvaniseerd en zij heeft Moskou in het defensief gedwongen. Maar niet voor lang!

Het discours van president Poetin is, sinds het begin van het conflict, exclusief ideologisch gekleurd. Noch in stijl, noch in taalgebruik is een verschil vast te stellen met de koude oorlogstaal gebruikt door zijn voorgangers in de gloriedagen van de Soviet-Unie (USSR). Hij gelooft dat de ineenstorting van de USSR de grootste geo-politieke ramp was die Europa in de late 20ste eeuw is overkomen. Dat bovendien precies Oekraïne nu het westerse kamp heeft gekozen is een bijkomende kaakslag voor Moskou want het land is de historische, geografische bakermat van Rusland. Die nationalistische, sentimentalistische snaar wordt voortdurend met succes betokkeld en gevoed door Poetin. Nu ziet hij zijn kans schoon om deze vergane glorie, althans gedeeltelijk, opnieuw tot leven te brengen.

Het is een quasi zekerheid geworden dat de Russische leider het conflict met het Westen en met de Oekraïnse president Poroshenko als een persoonlijk affront beschouwt. De dictatuur, rond zijn persoon de laatste jaren opgebouwd, heeft een nieuwe wending genomen na de annexatie van het schiereiland Krim. Het heeft hem bij de Russische bevolking bijzonder populair gemaakt en, als gevolg daarvan, is hij er driester mee geworden. De media heeft hij volledig naar zijn hand gezet: Poetin verkondigt niet alleen DE waarheid, hij verkondigt DE ENIGE waarheid. Zelfs Russische intelligentsia, overdonderd door de Russische propaganda, hebben moeite om zich een alternatief beeld te vormen over wat er in Oekraïne werkelijk omgaat. Zijn persoonlijk ego is navenant meegegroeid: hij duldt geen oppositie, noch van de oligarchen die allen uit zijn hand eten, noch van bekende opposanten zoals Navalny, noch van zijn eigen kring van adviseurs. Wie buiten de krijtlijnen van zijn persoonlijk denken, ideologie en politiek treedt, wordt geëlimineerd. Dit houdt voor hemzelf, Rusland, zijn nabuurlanden waaronder ook China en het Westen een groot gevaar in: alle macht is dermate in Poetin geconcentreerd dat bij een plots, nooit ondenkbaar machtsvacuum, het land in een destabilisatiespiraal terecht komt, met zware negatieve gevolgen voor de wereldvrede. Poetin weet dat. Hij plaatst daarom zijn doelstellingen in de oorlog met Oekraïne versus het Westen bijzonder hoog in de wetenschap dat hij een onmisbare speler is en dat hij, bij het passeren aan de kassa, een belangrijke prijs zal binnenhalen. Het maakt nabuurstaten, zoals hoger bescheven, erg ongerust. En ook China voelt zich onwennig: Beijing zal zorgvuldig overwegen tot hoever het aan de gevraagde economische en financiële assistentie van zijn ideologische bondgenoot kan tegemoet komen zonder zijn eigen belangen te schaden of in het Westerse net van sancties te belanden.

Doelstellingen

Hoe kan men de doelstellingen van Poetin in Oekraïne omschrijven? Dat is een zeer moeilijke opgave want hijzelf laat niet in zijn kaarten kijken. Toch kan ik, na aandachtige observatie van de gebeurtenissen in de regio sinds de implosie van de USSR in 1991, en met inachtname van de gebruikelijke caveats, met redelijke probabiliteit een aantal elementen naar voor schuiven.

Ten eerste: Poetin heeft de hoop opgegeven om van Oekraïne, binnen zijn huidige grenzen, opnieuw een vazalstaat op het model van de gevluchte ex-president Yanukovich te maken. De uitslag van de parlementaire verkiezingen van 26 october 2014 en de vorming, met absolute meerderheid, van een pro-westerse regering een maand later, hebben hem daarvan overtuigd. Het alternatief zou een algehele oorlog zijn die het Westen ook militair bij het conflict zal betrekken, zelfs al is Oekraïne geen lid van de NAVO of de EU. Dat doemscenario wil Rusland niet, evenmin als het Westen overigens. De idee van een heroprichting van Novorossya, een gebied van de Donbass in het oosten tot Odessa in het westen, dat een derde van de Oekraïnse landoppervlakte onder Russische invloed zou brengen, is op dit ogenblik (nog) niet ter zake.

Ten tweede: toch is Poetin vast besloten het Oekraïne binnen zijn landsgrenzen zo moeilijk mogelijk te maken met name in de Donbass waar hij militair de bovenhand haalt. Elke amerikaanse dollar die Oekraïne verplicht is uit te geven aan de oorlog en voor de verdediging van zijn territorium en landsgrenzen, kan niet worden besteed aan economisch herstel, schuldaflossing of het doorvoeren van structurele maatregelen, zoals geeist door het Westen en het IMF. Ook potentiële investeerders hebben koude voeten en verkiezen elders bedrijven op te zetten. Het land is sinds december 2014, op twee maanden importcover na, failliet en de schatkist wordt alleen nog overeind gehouden met enkele kleinere leningen of donaties van de VS en de EU. Voor Poetin is het een gedroomde gelegenheid om de financiële en militaire bereidwilligheid van het Westen ten overstaan van Oekraïne te testen: waar ligt de grens van deze bereidwilligheid waarboven het Westen in deze niet bereid is te gaan? En bijgevolg Oekraïne op een bepaald ogenblik aan zijn lot zal overlaten? En het land daardoor opnieuw in Russische handen dreigt te drijven? Moskou heeft daartoe de tijd, de middelen en de politieke wilskracht. De EU niet. Een eerste gesprek dat bondskanselier Merkel en president Hollande kort geleden in Moskou met Poetin hebben gevoerd op basis van de stukgeschoten Minsk-akkoorden, hadden precies dàt scenario voor ogen, namelijk het snel beeindigen van het conflict op politieke gronden zonder, in de nabije toekomst al, de verdere EU-bereidwilligheid over Oekraïne te moeten testen. Want de EU-bereidheid om het land zonder limiet of condities politiek of anders te blijven ondersteunen is broos. Poetin weet dat en kan ervan gebruik maken om zijn eisen kracht bij te zetten of er nieuwe eisen bij te formuleren.

Ten derde: de Krim is als een rijpe appel in Poetins schoot gevallen. In de Donbass liggen de zaken anders: het Oekraïnse leger heeft zich weten te handhaven en zonder massale Russische logistieke en financiële hulp zouden de rebellen al geruime tijd uit de Donbass zijn verdreven. Met andere woorden: in deze hypothese zou de oorlog snel in het voordeel van Oekraïne zijn verlopen en niet de proporties hebben aangenomen die hij nu heeft. Weer eens: in de huidige omstandigheden zal Poetin hieruit garen spinnen. Hij zal er op toezien door gebiedsuitbreiding de beide alleen door Moskou erkende ministaten een economische leefbaarheid, een lebensraam te verschaffen, waarbinnen ze, net als de Krim, de facto (de iure is uitgesloten wegens oppositie van het Westen en strijdig met het internationale recht) hun autoriteit kunnen vestigen. Hoe groot deze area kan zijn is koffiedik kijken. Mijn vermoeden is aanvankelijk de ganse Donbass, inclusief de havenstad Mariupol, aan de zee van Azov gelegen, die een perfecte springplank over land naar de Krim vormt. Dat hij daarbij de kosten zal moeten dragen van het herstel van de kapotgeschoten infrastructuur zal hij er nolens volens bijnemen. Hij heeft aangekondigd de Russische strijdkrachten tegen 2020 te willen moderniseren en hij begroot deze uitgave op $250 miljard. Wat kunnen hem in deze gedachtengang enkele miljarden dollar extra schelen voor de heropbouw van de industriële infrastructuur in de Donbass? En daarbij op de koop toe nog tot 15 % van het industriële potentieel van Oekraïne mee in de wacht slepen?

Ten vierde: het opheffen van de sancties in ruil voor een nieuwe belofte een einde te maken aan de vijandelijkheden in Oekraïne. Het is twijfelachtig of het Westen en president Porochenko zullen toehappen, want ze zijn sinds het uitbreken van de oorlog al zo vaak bedrogen. Toch zal Moskou aan dit voorstel vasthouden. Indien Poetin het haalt zal hij een belangrijk deel van zijn objectieven hebben bereikt. Het eerste daarvan is de creatie van een nieuw sluimerend conflict in de Donbass naar analogie met wat Rusland al heeft bewerkstelligd in Georgië, Armenië, Moldavië en, veel eerder, toen Rusland nog de USSR was, in Kaliningrad. Zodoende kan hij de Donbass op elk moment als een Trojaans paard tegen Kiev gebruiken. De bedoelingen achter de militaire operaties ondernomen door Moskou en de rebellen in de afgelopen maanden in Oost-Oekraïne zijn alsmaar duidelijker geworden namelijk Oekraïne uiteenscheuren, de regering in Kiev met alle middelen verzwakken en de Russische greep op Oekraïne op termijn versterken.

Vergelijk

Ten slotte: de tijd dringt voor het Westen om met Rusland tot een vreedzaam vergelijk te komen over Oekraïne want in juni aanstaande moet worden beslist over de voortzetting en mogelijke verscherping van de sancties. De oorlog laten aanmodderen met op dit ogenblik niet te voorziene gevolgen, is geen optie. De relatief sterke VS en EU-eenheid totnogtoe getoond is, op termijn, waarschijnlijk niet vol te houden. Zonder rekening te houden met hernieuwde te verwachten pogingen tot intimidatie vanwege Poetin zijn daarvoor op zich al voldoende dissonante elementen in de EU zelf aanwijsbaar: de pas aangetreden Syrizaregering in Griekenland, het resoluut pro-Rusland gezinde Hongarije van premier Victor Orban, Cyprus financieel verknocht aan Rusland en een weifelend Italië. Zelfs in de industriële middens van Duitsland, getroffen door de bevriezing van exportpotentieel omwille van de sancties, heerst verdeeldheid en die kan tot problemen leiden voor bondskanselier Merkel. Ook Frankrijk wil gauw weer aanknopen met een normale gang van zaken met Moskou en zijn Mistral-oorlogsbodems aan Rusland slijten. Er staat dus voor het Westen en Oekraïne in de komende weken en maanden veel op het spel en de lat ligt bijzonder hoog, terwijl het risico op een wijder militair conflict alsmaar toeneemt.

De auteur is oud-ambassadeur.

(c) Reporters