Ook fake news verdraagt nuancering

Photoshop is terug van nooit weggeweest. Geert Wilders, partijleider en tevens enig lid van de Partij Voor de Vrijheid, twitterde zich tot hét gespreksonderwerp van maandag. Enkele maanden na het verspreiden van de weinig subtiele fotomontage van Angela Merkel met bebloede handen, koos Wilders ervoor om een nieuw knutselwerkje tentoon te spreiden. Net als de bloedige handen van Merkel, betrof het evenmin een eigen creatie van de PVV.

Wat valt er te zien? Alexander Pechtold, leider van D66, staat te midden van enkele protesterende mannen. Uit hun baardgroei en opschriften (‘Islam will conquer Europe’, ‘Shariah for the Netherlands’) kunnen we opmaken dat het extremistische islamisten betreft. Een VRT-microfoon wijst richting Pechtolds lachende mond. Het lijkt alsof de D66’er het woord voert in naam van de uitgelaten bende. Bovenaan schrijft de PVV-kopman: ‘D66 wil Amsterdam afsplitsen als de verkiezingsuitslag tegenvalt. Pechtold demonstreert met Hamas-terroristen. Is dit de volgende stap?’

U raadt het al: Pechtold was hoegenaamd niet aanwezig op die bijeenkomst. Iemand plakte zijn hoofd op dat van een bebaard figuur. Een Photoshopproduct zoals er zoveel ronddwalen op het net. Sommige trouwens beter uitgevoerd dan andere. Deze hoort eerder bij laatstgenoemde categorie: Pechtolds nek, wazig en lichtjes uitgesmeerd, kon een pak beter en ook de belichting van zijn hoofd mocht treffender. Een flauwe mop, met andere woorden. Het is overigens niet zeker of Wilders zelf wist dat de foto getrukeerd is.

Een leugen is een leugen

De Nederlandse pers zag er daarentegen de (belegen) humor niet van in. Een flauwe mop, tot daaraan toe. Maar Wilders’ PVV leidt wel in de peilingen en met grote virtuele macht komt grote virtuele verantwoordelijkheid. Ze doorzagen de niet-geoefende ogen van menig PVV’er de slechte bewerking niet en nam men ze aan als waar. Alexander Pechtold getuigde er snel over op zijn Facebookpagina:

‘Vaak kan ik wel lachen om mensen die creatief zijn met plaatjes op internet. Maar deze keer niet. Niet omdat ik er zelf niet tegen zou kunnen, ik ben niet van suiker. Maar omdat het mensen op verkeerde ideeën kan brengen. Dat blijkt inmiddels wel in m’n twittertimeline. Wilders hitst zo dus z’n aanhang op.’

De D66’er wilde nog niet zeggen wat hij van plan is. Een nieuwe rechtszaak tegen Geert Wilders kan men in ieder geval niet uitsluiten. Volgens bovenstaand citaat vreest Pechtold immers voor zijn fysieke veiligheid na de provocatieve bewerking. Zijn Facebookbericht besluit met:

‘Ook deze afbeelding zien mijn kinderen. De onrust, de vragen bij hen kan ik wel wegnemen. Maar in tijden van nepnieuws en alternatieve feiten is niet te overzien wat zo’n nepafbeelding verder voor gevolgen kan hebben. Laten we dit niet accepteren […]’

Het trendy begrip is eruit: nepnieuws, ofte fake news. Zowel Nederlandse nieuwswebsites (“Hoe ‘nep’ opeens doordringt in Nederlandse politieke strijd”, NRC Handelsblad) als het actuaprogramma van onze Radio 1 namen de bezorgdheid over. Niemand wenst de Nederlandse kiesstrijd hetzelfde toe als die van de Verenigde Staten vorig jaar, waarbij vervalste berichten (‘Paus steunt Trump’) miljoenen keren gelezen werden.

Containerbegrip

De jonge filosoof Rutger Bregman wilde op zijn beurt de nieuwsmedia adviseren om het fotootje niet als nepnieuws te bestempelen. Hij verwacht simpelweg dat men het een leugen noemt. ‘Want reken maar dat er nog veel meer leugens zullen volgen. Moedige journalisten benoemen het, nu niet verbloemen’, aldus de populaire Bregman op Twitter.

De vraag is of de term nepnieuws de lading wel dekt. Het woord is zodanig vervaagd en misbruikt dat het een containerbegrip geworden is. President Donald Trump heeft het zelf al onschadelijk gemaakt: ieder nieuwsbericht dat hem niet zint, kwalificeert hij als fake news. Sommige commentatoren bepleiten al een tijdje om het label van fake news achterwege te laten. Verkeerde cijfers zijn verkeerde cijfers, een leugen is een leugen.

Is Wilders’ foto dan een leugen, zoals Bregman beargumenteert? Ook hier verwatert de nuancering. In deze tijden van snel scrollen – Facebook of Twitter zijn een gescrol vanjewelste, het blijft maar komen! – vallen prentjes het meest op. Toch moeten we de kleine lettertjes erbij nemen. Want wat schreef Wilders nu weer boven de getrukeerde Pechtold? Nogmaals: ‘Is dit de volgende stap?’. Met ‘dit’ doelt hij uiteraard op de foto, met Pechtold als islamist. De ‘volgende stap’ moet voor elke goede verstaander toch duidelijk maken dat dit nooit gebeurd is; het is een satirische uiting van een angstig toekomstbeeld.

Op geen enkel moment beweert Geert Wilders dat dit echt gebeurd is. Noem het wansmakelijk, beneden alle peil of zelfs gevaarlijk. Maar nepnieuws (wat het nog moge betekenen) is het niet. Als we het dan toch moeten benoemen: nepnieuws zijn de berichten die Wilders’ nuancerende boventekst onvermeld laten.