Oude Meesters geprangd tussen cultuur, identiteit en toerisme

Cultuurtijdschrift Ons Erfdeel is 60 jaar jong. Het geesteskind van stichter-bezieler Jozef Deleu viert deze verjaardag met een naar inhoud en vorm opgefrist blad en gaat door het land met lezing en debat.

Eerder werden de positie van het Nederlands in de wereld tegen het licht gehouden, de media gefileerd en het boekenvak doorgelicht. Tijdens de vierde ‘Staat van de Unie’ werd een boom opgezet over de vraag of onze Oude Meesters onder de ‘c’ van cultuur vallen dan wel onder de ‘t’ van toerisme. Hoofdredacteur Luc Devoldere mocht ons zaterdag 9 september 2017 verwelkomen in de voormalige bibliotheek van het Koninklijk Museum voor Schone Kunsten in Antwerpen, nu nog een ‘work in progress’, in 2019 opnieuw een topmuseum. Aan de debatmicrofoon: Manfred Sellink (KMSKA), Ann Demeester (Frans Hals Museum), Filip Van den Bossche (Mu.Zee) en Emilie Gordenker (Mauritshuis). Uit hun specifieke missie en gedeelde bezorgdheid kon worden opgemaakt dat het aansturen van een museum vandaag oneindig veel meer behelst dan het ophangen van enige werkjes die de directeur toevallig heel erg mooi vindt. Het regende dure woorden van het type (inter)contextualiteit, publiekswerking en collecties met elkaar in gesprek brengen. Konden niet achterblijven: diversiteit en schuld bekennen. Johan Maurits, koloniaal bestuurder van Brazilië, schonk ons weliswaar het Mauritshuis in Den Haag maar: wat moet een bezoeker met een allochtone achtergrond met het aandeel van deze voortvarende telg van Nassau in de suikerhandel en de slavernij?

Individuele bezoeker centraal

Het meest wijze woord kwam van Sjarel Ex, directeur van het Rotterdamse Museum Boijmans Van Beuningen. In een reflectie op het voortkabbelende en voorspelbare debat benadrukte hij dat musea opnieuw moeten durven vertrekken vanuit de individuele bezoeker. Helemaal eens! De individuele bezoeker die uitkijkt naar pakweg Bosch, Mondriaan of Van Gogh wordt dezer dagen net niet onder de voet gelopen door een met selfiesticks gewapende, luidruchtige horde kunstliefhebbers voor een halve dag. Kunst als cultureel alibi. Sjarel Ex gaf toe dat Amsterdam kreunt onder de aanwas van dat type kunsttoerist. Die zich niet zelden in één moeite door ter plekke omschoolt tot bordeeltijger, wietgebruiker en doortastend innemer van lokale speciaalbieren. Die ‘nieuwe’ kunsttoerist verschilt wellicht in weinig of niks van de trollen en kobolden op een goeie Brouwer, Bosch of Breugel. Doch steeds meer oprecht geïnteresseerde kunstliefhebbers en lokale bewoners, hebben het gehad met de nachtbrakers en de wildplassers. In Barcelona, Dubrovnik, Mallorca en Venetië, overal groeit het protest tegen de ratelende opmars van de rolkoffer. De statige Amsterdamse grachtengordel is een ordinaire Airbnb geworden. Met dank aan Rembrandt en ‘het Rijks’.

Visitekaartje

Tussen het gedroomde huwelijk cultuur en toerisme staan wetten en praktische bezwaren in de weg. Museumdirecteuren zeggen minder overheidsbudgetten te vangen en dienen daarom de kas te spijzen met sponsoring. Sponsors willen waar voor hun geld. Sponsors willen cultuur graag als visitekaartje voor hun eigen nering gebruiken. Musea en publiekstentoonstellingen zijn de nieuwe netwerkplekken en moeten zorgen voor het versterken van de roepnaam van bank, investeringsvehikel of mediamerk.

Iedereen ambassadeur?

Over de impact daarvan bij een breder publiek hoeven we ons niet veel illusies te maken. Langs zijn neus weg verklapte Peter De Wilde, directeur van Toerisme Vlaanderen, dat – zo blijkt uit onderzoek – de modale Vlaming zich niet geroepen voelt om ambassadeur van het eigen erfgoed te worden. In weerwil daarvan blijft de Vlaamse Regering hoog inzetten op het voor het voetlicht brengen van Rubens, Van Eyck, Breugel en hun tijdgenoten. Minister van o.a. Toerisme Ben Weyts (N-VA) trekt opnieuw 4,5 miljoen euro uit om Vlaanderen, Nederland en de wereld te herinneren aan het vakmanschap van onze oude meesters. Wat ’s Hertogenbosch met Jeroen Bosch is gelukt, moet Oudenaarde in 2018 lukken met haar illustere inwoner Adriaen Brouwer (1606-1638). Met diens volkse taferelen is de link vakmanschap/gastronomie/lokaal gebrouwen in ieder geval in kannen en kruiken. Of deze piste bijdraagt tot een beter begrip van de gedeelde geschiedenis en culturele erfenis van Noord en Zuid; toen Arras, Rijsel, Doornik, Oudenaarde, Antwerpen, Haarlem en Amsterdam zich dichter bij elkaar bevonden dan vandaag het geval is, werd tijdens het debat niet of slechts heel even aangekaart.

Lier

Wie geen geduld meer heeft tot de heropening van het KSMKA anno 2019 reppe zich gauw richting Pallieterstad. In het Stedelijke Museum Lier loopt nog tot 25 februari 2018 het zevende luik en sluitstuk van het in 2011 opgestarte project Breugelland, terecht Breugelland XL gedoopt. Met bruiklenen uit het in ombouw zijnde KSMKA en de collectie van het Stedelijk Museum Lier is het de makers gelukt de verpletterende invloed van onze Oude Meesters op de schilderkunst tot en met het begin van de twintigste eeuw aanschouwelijk te maken. In een ongedwongen, speelse dialoog verraden Gustave De Smet, Constant Permeke, Eugène Laermans, Jean Brusselmans en Gustave Van de Woestijne dat ze zeer aandachtig naar hun vroede voorvaderen hebben gekeken hun ziel intact hebben bewaard.

Ga dit zien op een doordeweekse voormiddag. Geen veiligheidspoorten, geen rolkoffers, geen selfiesticks, geen opdringerige, didactische uitleggerij. U bent er helemaal alleen met heel veel schoonheid. Een verademing.