Pleidooi voor boeken in de buurt

Paleizen voor het volk: zo noemt de Amerikaanse socioloog Eric Klinenberg openbare bibliotheken. Het zijn publieke ruimtes waarin aan sociaal weefsel wordt gewerkt en ons collectief en individueel welzijn wordt verhoogd. Niet gewoon omdat er boeken in die ruimtes aanwezig zijn, maar omdat bibliotheken vandaag ook ontmoetingsplekken zijn, waar mensen verhalen delen en op verhaal komen.

Van belang

Eind december vorig jaar onderstreepte Hans Kluge, grote baas van de World Health Organisation, op een conferentie in Gent nog het belang van die ontmoetingsplaatsen. De conferentie wees op de grote rol die de cultuur speelt in het welbevinden van burgers. Bibliotheken, zo betoogden verschillende sprekers op de conferentie, hebben wat dat betreft een onmiskenbaar belang.

We zijn intussen een paar maand verder, een paar maand dichter ook bij de deadline die Gent wil halen om culturele hoofdstad van Europa te worden. Hopelijk heeft de commissie die daarover moet beslissen de voorbije maanden geen Vlaamse kranten gelezen. De incidenten stapelen zich op. Eerst ging de dienst archeologie van de stad op de schop. Vervolgens stelde men voor een belangrijk historisch gebouw tot fietsenstalling te verbouwen.

Besparingen

‘Besparingen, meneer, ge moet dat verstaan.’ Dezelfde mantra klonk bij het recente voorstel van het Gentse stadsbestuur om een aantal wijkbibliotheken te sluiten. De beslissing leek bij de eerste mededeling al genomen, maar ze blijkt intussen na groot protest teruggedraaid. Op www.debibmoetblijven.be gaven honderden Gentenaars aan waarom bibliotheken sluiten een gek idee is. Hun getuigenissen zijn evenveel warme pleidooien voor het belang van lokale verankering van cultuur.

De stad lijkt gezwicht voor zoveel gezond verstand, maar daar houdt het goede nieuws ook op. Omdat er hoe dan ook bespaard moet worden, reduceert men de openingsuren van de wijkbibliotheken. De bibliotheken sluiten niet, juicht de schepen van Cultuur. Nee, ze sluiten inderdaad niet volledig, ze sluiten voor een kwart. In plaats van twaalf uren zijn ze nu nog negen uren open.

Het valt te hopen dat de kwestie aanleiding biedt tot een grondig debat over waar men met die wijkbibliotheken naartoe wil. Eigenlijk zouden het plekken moeten worden zoals de Gentse Krook er de voorbije jaar een is geworden. Plekken waar burgers van diverse leeftijd, achtergrond, economisch en cultureel kapitaal vrij kunnen samenkomen, hun geest verrijken en ontdekken dat de plek waar ze wonen een betere wereld kan worden.

Leeslijst

Behalve het boek van de eerder genoemde Eric Klinenberg (Palaces for the People. How to build a more equal and united society, 2018) bevat ook de recent verschenen roman De troostbibliotheek (auteur: de Indiaas-Britse Sara Nisha Adams) goede argumenten voor het behoud van een sterke buurtbibliotheekwerking. De met sluiting bedreigde bibliotheek waar het in de roman over gaat, bevindt zich ergens in Noordwest-Londen, in een buurt waar veel Indiase Londenaars wonen en werken.

De twee protagonisten van de roman — een tienermeisje en een oude man — zijn niet meteen veel-lezers. Zij (Aleisha) heeft een vakantiebaantje in de bibliotheek, maar verveelt zich stierlijk tussen de boeken. Hij (Mukesh) heeft zijn vrouw verloren en is op zoek naar een nieuw doel in zijn gehalveerde leven. Op een dag brengt Mukesh het boek naar de bibliotheek terug dat zijn vrouw in haar laatste levensdagen aan het lezen was, het ook verfilmde en tot een televisieserie bewerkte The time traveler’s wife van Audrey Niffenegger (2003).

Mukesh is tegelijk op zoek naar nieuwe lectuur, zonder goed te weten hoe hij een keuze moet maken tussen de vele boeken die hij in de bibliotheek vindt. Aleisha lijkt hem ook niet meteen te kunnen helpen, tot ze in een van de boeken die ze aan de balie in haar handen krijgt, een lijstje vindt met daarop acht titels en de opdracht ‘Voor het geval je het nodig hebt.’

Troostboeken

De leeslijst zorgt meteen voor de titel van het oorspronkelijke boek van Adams: The reading list. De aanpassing ervan in de Nederlandse vertaling is opvallend en significant. De nieuwe titel wijst meteen op de functie die de leestips krijgen voor Aleisha en Mukesh: ze bieden troost (en mogelijk dus ook hoop) in levens die dat best kunnen gebruiken.

De boeken op het lijstje zijn niet de minste: Toni Morrisons Beloved, Pride and Prejudice van de onvermijdelijke Jane Austen, maar ook Yann Martels Life of Pi (vertaald als Het leven van Pi, nvdr) staan tussen de getipte boeken. De troost die ze moeten brengen, vloeit voort uit wat ze hun lezers kunnen bieden: een verhaal dat enerzijds een tijdelijke uitweg biedt uit het eigen ongelukkige bestaan, maar anderzijds ook een voldoende mate van herkenbaarheid die de lezers uit de roman kan doen besluiten dat het boek ook over hen gaat.

Aleisha en Mukesh gaan in de loop van de roman met z’n tweeën de kleinste boekenclub ooit vormen. De boeken zorgen ervoor dat ze elkaar beter begrijpen, maar ook zichzelf. Hun verhalen werken verbindend en helend: ze helpen Mukesh om beter om te gaan met het verdriet om zijn verloren vrouw, en ze bieden Aleisha de nodige steun in een omgeving waarin ze die anders niet zou vinden (haar vader is verdwenen en haar moeder de depressie nabij).

Voetjes op de grond

Boeken zoals die van Sara Nisha Adams hebben onvermijdelijks iets idealiserends. Ze moeten de realiteit van het lezen als inherent verheffend voorstellen: boeken zijn goed voor je, ze maken een beter mens van je. De troostbibliotheek is gelukkig iets minder in dat bedje ziek dan andere boeken in dit genre. De roman leest niet als een blinde lofzang op de letteren, maar als een al bij al realistisch verhaal over twee mensen die tot lezen komen.

Met Mukesh en Aleisha heeft de auteur gekozen voor protagonisten die niet al van bij het begin de grote gelovers in het belang van de ware kunst zijn. Dat vertrekpunt houdt Adams’ pleidooi voor het belang van lezen met de voetjes op de grond. Mukesh en Aleisha zijn bovendien twee personages die in de roman ook volwaardig tot leven komen. De roman gaat in de eerste plaats over hen en over hun verhaal — dat verhaal heeft Adams niet verzonnen als flauw excuus om het te hebben over de boeken die de twee samen lezen.

Dreiging

Ik keer nog even terug naar waar we begonnen. Mukesh en Aleisha zouden elkaar nooit hebben ontmoet als de bibliotheek waarin ze elkaar vinden voorgoed was gesloten. Die dreiging hangt vanaf de eerste pagina’s over de roman van Adams, waarin de broer van Aleisha het heeft over allerlei buurtbibliotheken die hun deuren moeten sluiten.

Het zou me niet verbazen als de auteur ook dat detail uit het leven gegrepen heeft: het leven in een grootstad waarin de eenzaamheid om elke hoek loert en de mogelijkheid van waardevolle ontmoetingen steeds zeldzamer wordt. Elke sluiting van een bibliotheek — volledig of tijdelijk — vergroot de dreiging van die eenzaamheid, de afname van die mogelijkheid.