Polarisering, of hoe wij karikaturen worden van onszelf

Polarisering is nu al jaren zo’n buzzwoord waar niemand de eigenlijke betekenis nog van lijkt te vatten. Al geruime tijd wil ik er iets over schrijven, maar ik liet me telkens tegenhouden door de mogelijke backlash. Ik heb uiteindelijk toch besloten om er werk van te maken. Onze interacties zijn namelijk gebaseerd zijn op groepsprocessen. En die kunnen een valkuil zijn voor mensen van alle strekkingen, hoe ruimdenkend, tolerant en genuanceerd ze zichzelf ook achten. Dat betekent dus dat ik eveneens de hand in eigen boezem zal steken. En die boezem durft al eens genereuzer te zijn dan ik graag toegeef.

Ik heb een diepe haat-liefderelatie met Twitter. Enerzijds is het een prachtig medium om nieuwe mensen te leren kennen en interessante opinies te lezen. Anderzijds is het ook de beste manier om te beseffen hoe mensen je in een eng hokje kunnen plaatsen. En dat niet op basis van hetgeen je schrijft, maar wel door de groep waarvan je deel uitmaakt. Vaak ben ik dankbaar voor de nieuwe contacten en interessante inzichten die ik er verwerf. Op andere momenten slaat de slinger meer door naar het ‘haat’-gedeelte. Dan raak ik weer eens gefrustreerd door de tunnelvisie van anderen. Of ik laat me opjutten om dingen te zeggen die ik niet zo ongenuanceerd aanhang als ik ze formuleer.

Polarisering van de (gepercipieerde) in- en uit-groep

De manier waarop we met elkaar omgaan, trouwens ook buiten het sociale mediagegeven, is gefundeerd op enkele groepsdynamische processen. Als kuddedieren zijn we immers onbewust het slachtoffer van ons oerbrein. Dat zijn automatismen waardoor we bijvoorbeeld meer verbondenheid voelen met mensen die op ons (lijken te) lijken. Wat we herkennen is veilig en voorspelbaar, wat onze overlevingskansen hoort te vergroten. Deze processen liggen ook aan de basis van bepaalde excessieve overgeneraliseringen en problematische processen. Racisme, bijvoorbeeld, seksisme en andere vormen van discriminatie. Het is dus essentieel om te beseffen dat deze reflexen in ieder van ons zijn ingebakken. Automatische gedachten en overtuigingen die een zwart-wit beeld schetsen van wie ‘één van ons’ is, en wie daarbuiten valt.

Er is dus sprake van een ‘in-groep’ en een ‘uit-groep’. De in-groep is samengesteld uit mensen waarmee je je identificeert. Daar is dus ook sprake van een bepaald vertrouwen en gevoel van verbondenheid. De uit-groep zijn dan weer de anderen. Zij die breuklijnen vertonen met de kenmerken die voor ons belangrijk zijn. Als Vlaams-nationalist zou ik dus kunnen stellen dat zij die erkennen dat er een Vlaamse cultuur is en deze regio meer bevoegdheden naar zich toe zou moeten trekken, deel uitmaken van mijn in-groep.

Stereotypen en vooroordelen

Hand in hand met deze vaak spontane opdeling gaan ook vooroordelen. Zo worden er heel wat positieve kenmerken toegeschreven aan de ‘onzen’, en negatieve aan de ‘anderen’. Algemeen gezien kijken we dus op een positievere manier naar zij die deel uitmaken van dezelfde groep dan naar degenen die daarbuiten vallen. Ook prijzen we de diversiteit binnen de eigen rangen. Zij die daar niet toe behoren worden echter gereduceerd tot een grijze massa, een stereotype van onze vooroordelen. Enerzijds idealiseren we dus de in-groep, zowel qua kwaliteiten als diversiteit. Anderzijds onderschatten we de individuele verschillen en mogelijkheden van leden van de andere cohort. Een homogeen blok versus een heterogeen, dus.

In Vlaams-nationalistische kringen hoor ik al eens vallen dat we een huis zijn met heel wat verschillende kamers. Wat vanzelfsprekend is, moet je niet expliciteren. Dit zou dus kunnen wijzen op de valkuilen die ik hierboven beschreef. Mogelijk overschatten we het eigen huis ten aanzien van andere huizen. Of misschien voelen we de nood het nog eens te verduidelijken omdat we botsen tegen het vooroordeel dat alle Vlaams-nationalisten op exact dezelfde manier hun overtuiging beleven.

Hoe karikaturen leiden tot polarisering

Deze processen zie je zowat dagelijks langskomen op sociale media. Er is een duidelijk afgebakende ‘wij’ en een even duidelijke ‘zij’. De ‘met ons of tegen ons’-attitude maakt interessante uitwisselingen al eens moeilijk, om niet te zeggen onmogelijk.

Dat is niet onbegrijpelijk. Als je de meest extreme uitspattingen van een beweging, ideologie of overtuiging als standaard neemt voor een grote groep mensen, wordt de mogelijkheid om een gesprek met open blik aan te gaan, gefnuikt. Dat is immers ook hoe polarisering werkt: Uiteindelijk worden velen onder ons niet aangesproken als individu, maar wel als onderdeel van een bepaalde groep, dat dan nog eens voldoet aan alle (voor)oordelen die anderen over die groep kunnen hebben. Het meest absurde aan deze situatie? Een ander psychologisch proces dat bekendstaat als ‘self-fulfilling prophecy’, oftewel de zelfvervullende voorspelling.

Self-fulfilling prophecy

Wanneer ik gereduceerd word tot één stukje van mijn identiteit, bijvoorbeeld dat ik een N-VA’er ben, bestaat steeds de mogelijkheid dat ik voldoe aan de vooroordelen van degene die me erover aanspreekt. Bijvoorbeeld tijdens een interactie over de Vlaamse strijdvlag. Wanneer iemand consequent spreekt over een ‘collaboratievlag‘, en dus niet geïnteresseerd is in mijn symbolische invulling ervan, zal ik me snel ergeren. Temeer als de effectieve collaboratie (waar ik geen sikkepit mee te maken heb) erbij wordt gesleurd. Het risico zit er dan in dat ik een venijnige opmerking maak. Mogelijk ironisch bedoeld. Die kan de ander dan weer interpreteren als het serieus bagatelliseren van die zwarte pagina uit de geschiedenis. Of als een sneer richting de Belgische vlag of feestdag. Mijn overtuiging daarentegen is net dat je mag respecteren dat anderen belang hechten aan symboliek die ik niet deel, en ik daar geen punt van wil maken.

Zo zag ik mensen op Twitter die ik apprecieer, snoeiharde en zelfs vreselijke uitspraken doen. Dat doen ze net omdat ze niet als individu werden aangesproken, maar wel op basis van de karikaturen en vooroordelen die de ander attribueert aan de groep waar ze (ogenschijnlijk) deel van uitmaken.

Geef acht, (partij)soldaat!

Zelfkritiek, of kritiek op de groep waar we zelf deel van uitmaken, is eveneens uit den boze. Meer dan eens haalde ik me de woede van de rechtse Twitterkoker op de hals omdat ik sommigen onder hen openlijk aansprak over hun gehanteerde (tekort aan) stijl, ad hominem of zelfs gescheld. We zitten, zeker wat politiek betreft, klaarblijkelijk alsmaar meer in een loopgraveningesteldheid. De rangen horen gesloten te worden, je hoort loyaal te zijn aan anderen die een bepaalde overtuiging delen. We liggen immers al zo vaak onder vuur, dan ga je je eigen strijdbroeders toch niet onder de bus gooien?

Dit is voor mij waar polarisering écht om draait. Niet zozeer snedig de verschillen aantonen tussen je eigen ideologie en die van een ander. Zelfs niet het definiëren van de in- en uit-groep. Dat zijn tenslotte inherente en niet-problematische onderdelen van een democratie. Het gaat wel om de ander aanspreken als onderdeel van een groep, met alle bijhorende karikaturen en vooroordelen. Om het compleet aan het idee voorbijgaan dat je communiceert met een individu met een eigen mening. En dat die perfect kan afwijken van de groep waar hij of zij deel van uitmaakt. Het gaat om het tot de orde roepen van mensen van jouw cohort wanneer zij sympathie tonen voor iemand met een andere mening. Dat zorgt voor het nodige wantrouwen. Het gaat om het fnuiken van alle openlijke zelfreflectieve uitspraken, uit schrik dat het politiek misbruikt zal worden. Wat helaas ook vaak het geval is.

Het voordeel van de twijfel

Het is net door deze vele gesprekken en frustraties dat ik besefte dat ik heel wat verschillende in-groepen lijk te hebben. Uiteraard voel ik me verbonden met mensen die mijn politieke en ideologische overtuigingen delen. Maar ik voel me toch nog meer verbonden met mensen die die niet delen, maar wél belang hechten aan een open blik in discussies, die oprecht je standpunt willen begrijpen en eveneens het lef opbrengen om andere mensen die hun fatsoen achterwege laten, aan te spreken op hun gedrag. Dat zullen niet de mensen zijn waar ik mijn politieke project mee zal realiseren, maar ze zullen wel bijdragen tot de manier waarop onze maatschappij functioneert door hun tolerantie, stijl en oprechte open blik.

Het is essentieel om de groepsdynamische en psychologische processen achter polarisering te begrijpen en te beseffen dat we allemaal vatbaar zijn voor zulke valkuilen. Het kan onze uitwisselingen vergemakkelijken en heel wat frustraties besparen. We kunnen elkaar intellectueel blijven uitdagen, we kunnen snoeihard discussiëren en toch de bres tussen elkaar verkleinen. Mijn oproep aan jullie: gun elkaar het voordeel van de twijfel, blijf fatsoenlijk, laat je niet opwinden, kom uit de loopgraven en durf voor eigen deur te vegen. Samen kunnen we de neerwaartse spiraal van polarisering doorbreken.