Mr. Jones: de man die te veel wist voor Stalin

Nee, dit is geen analyse van The Man Who Knew Too Much (1956), Hitchcocks Amerikaanse remake van zijn eigen gelijknamige Britse film. Wel het eerste deel van een driedelig Holodomorartikel.

Mr Jones werd geregisseerd door de Poolse cineaste Agnieszka Holland, die twee jaar geleden in Rotterdam haar Freedom Lecture gaf. De film vertelt het hallucinante, verbazingwekkende, maar waargebeurde verhaal van Gareth Jones, de integere ’truth hunter’ uit Wales die teveel wist over de Holodomor. Deze idealistische nobele onbekende werd één dag voor zijn 30ste verjaardag vermoord in Mongolië. Zijn lugubere verslag werd hooghartig door collega’s genegeerd, maar gelukkig door Eric Blair geloofd.

Eén dode is een tragedie, miljoenen doden zijn een statistiek

Als je nu stopt met lezen omdat je geen flauw idee hebt wie of wat de Holodomor, Gareth Jones en Eric Blair zijn, dan hoef je jezelf niets te verwijten. Terwijl iedereen terecht geschokt is door de gruwelen van de Holocaust, weten maar weinigen van de zeker 2,5 — maar waarschijnlijk zelfs 12,5 — miljoen doden van de Holodomor. Dat is de zelf veroorzaakte Oekraïense hongersnood tussen 1932 en 1933, georkestreerd door Stalin. Die beweerde: ‘A single death is a tragedy; a million deaths is a statistic.’

Josef Stalin (1878-1953) stond als communistisch leider meer dan dertig jaar aan het hoofd van de Sovjet-Unie. Vandaag prijkt hij nog altijd bovenaan de populariteitslijsten in Rusland als grootste leider ooit. Stalin groeide uit tot een vaderfiguur. En dat ondanks een moordpalmares dat kan wedijveren met dat van collega-dictators Mao Zedong en Adolf Hitler. Laatstgenoemde merkte op dat de overwinnaar nooit gevraagd wordt of hij de waarheid spreekt.

De jonge idealistische Welshe journalist Gareth Jones (13 August 1905 – 12 August 1935) vroeg zich terecht af of de enthousiaste berichten over het succes van Vadertje Stalins vijfjarenplan wel de waarheid bevatten. Dus besliste hij om Stalin zelf te vragen waarom hij de landbouw volop liet collectiviseren. Zo ontdekte Jones fake nieuws avant la lettre. De boeren werden onder dwang in grote landbouwbedrijven ondergebracht en het goud van Oekraïne — het graan — diende als betalingsmiddel voor de bewapening van het Rode Leger.

The Serpent’s Egg

Kort voor zijn vertrek naar de Sovjet-Unie bracht Jones verslag uit over de opkomst van de nazipartij in Duitsland. Als raadsman van de Britse gewezen eerste minister Lloyd George was hij een van de eerste buitenlandse journalisten die met kersvers kanselier Adolf Hitler meereisde, op 23 februari 1933. Vijf dagen later verscheen Jones’ ooggetuigenartikel ‘With Hitler across Germany — In Hitler’s Plane’  in de Western Mail. Het gesprek vond plaats in de Richthofen, Duitslands snelste vliegtuig, genoemd naar de meest legendarische Duitse piloot uit de vorige oorlog.

Het was een superscoop voor de toen 27-jarige ambitieuze journalist. Hij begon het artikel met ‘Als dit vliegtuig zou neerstorten, zou de hele geschiedenis van Europa veranderen.’ Jones werd zo onbedoeld de grondlegger van de populaire wat-als-theorieën. Wat als de Britse soldaat Henry Tandey op 28 september 1918 in het Franse dorpje Marcoing de gewonde regimentskoerier Adolf Hitler toch had doodgeschoten? Wat als Charles Lindbergh tot president was verkozen in 1940? Woodrow Wilson nooit verkozen was. Franklin Roosevelt de aanslag op zijn leven in 1933 niet had overleefd? Wat als de papa van Donald Trump steevast Durex had gebruikt?

Over die laatste stelling is er nog geen boek of film, maar de overige inspireerden schrijvers als Philip Roth, Gore Vidal en Philip K. Dick. Shakespeare’s Brutus voerde een gelijkaardige redenering om Caesar te doden: ‘Houd hem daarom voor een slangenei en dood hem in de schaal’ (Julius Caesar, Act II scene 1).

Een middenklas kruidenier

Gareth beschreef de Führer, ietwat naïef, als een ‘middenklas kruidenier met een jongensachtige blik’. Hoe konden miljoenen landgenoten hem verafgoden? Achter hem in het vliegtuig zat een klein mannetje dat altijd maar lachte: het was Dr. Goebbels, het brein van de NSDAP. Toen het vliegtuig in Frankfurt landde kwam Jones tot de volgende conclusie: ‘Hitler stapt uit de Richthofen. Hij is nu spiritueel getransformeerd. Er zijn twee Hitlers: de jongensachtige Hitler, en de Hitler die wordt geïnspireerd door een enorme nationale kracht, een grootse Hitler. Het is die tweede Hitler die Duitsland heeft laten ontwaken.’ ‘Is die man niet gestoord?’ zal collega Walter Duranty van de New York Times hem in Moskou vragen. Gareths antwoord: ‘Wat is gestoord in een gestoorde wereld?’

Met het oog op een soortgelijke primeur wou Gareth (gespeeld door James Norton in de film) Stalin interviewen met de hulp van een bevriende journalist Paul Kleb. Die wordt echter voor hotel Metropool in Moskou vermoord. Van Pulitzerprijswinnaar Walter Duranty (Peter Sarsgaard) van de New York Times mag hij geen hulp verwachten: die is meer geïnteresseerd in sex & drugs & jazz-party’s. Duranty’s secretaresse Ada Brooks (Vanessa Kirby) is ook niet enthousiast. Maar zij zal er uiteindelijk toch voor zorgen dat hij mee kan met een door de veiligheidsdienst begeleide treinreis naar Oekraïne. De bedoeling van de Sovjets: journalisten met eigen ogen laten zien hoe doeltreffend de Sovjet-Unie geïndustrialiseerd is. Wanneer Jones ontsnapt aan het toezicht van zijn vaste begeleider, ontdekt hij een afschuwelijke waarheid die hij verbeten en gewetensvol wil overbrengen, uiteindelijk ten koste van zijn eigen leven.

Gareths kruistocht

Gareths ontdekking van de hongersnood is angstwekkend en confronterend. Behalve een rode appelsien, zoals het rode jasje in Schindler’s List, is alle kleur verdwenen in het Tarkofski-achtig desolaat landschap van Gareths odyssee. Een landschap waarin kinderen (authentieke!) liedjes zingen als ‘Honger en kou vertoeven in ons huis, niets te eten en geen plaats om te slapen, onze buurman is al gek geworden’. De laatste strofe, ‘hij heeft zijn kinderen opgegeten’, laten ze beschaamd weg.

Dat Gareths verhaal uiteindelijk toch gepubliceerd werd, was te danken aan puur toeval. Krantenmagnaat William Randolph Hearst — ja die van Mank — had net in Wales het middeleeuws kasteel St Donat’s Castle gekocht op het eiland waar Gareth verbleef. Wat er daarna met Gareth gebeurt, zou je kunnen samenvatten met de woorden van de Duitse filosoof Schopenhauer: ‘Elke waarheid doorloopt drie stadia. Eerst wordt ze belachelijk gemaakt. Dan wordt ze hevig bestreden. Tenslotte wordt ze als vanzelfsprekend aangenomen.’

De grote vondst van de film is dat dit relaas gesandwicht wordt door de ontstaansgeschiedenis van de wereldberoemde, allegorische en satirische dierenfabel Animal Farm. Daarin heet de boer van de dierenboerderij Mr Jones, als eerbetoon aan Gareth. En zo zitten we terug bij Eric Blair uit de openingsparagraaf, de echte naam van George Orwell, genoemd naar de Orwell-rivier in Suffolk. Gareth mag dan wel vermoord zijn, hij en de waarheid werden vereeuwigd in Animal Farm. Waarom de film dat als stramien neemt en Orwell zelf ten tonele voert, leggen we volgende week uit.

Een echte must-see

Dat de Belgische nieuwsmedia zich niet bezighouden met een film over een honderd jaar oude genocide, dat begrijp ik. Zeker nu het inzetten van hongersnood als militaire strategie helemaal terug is van weggeweest, bijvoorbeeld in Jemen. Zeker op een moment dat het sensationele wereldnieuws van onze schermen spat: ‘Thuis’-perikelen rond ‘flietjes en ‘foie gras’, en of Meghan nu Kate of Kate Meghan liet wenen.

Voor die prinselijke poppenkast telde de VRT € 60 000 neer. Ze kan dan nu toch geen zendtijd verspillen aan een debat rond Mr Jones? Over datgene wat je, als je niet beter wist, een detail in de geschiedenis van het interbellum zou kunnen noemen.

En toch wil ik volgende week Mr Jones verdedigen als een must-see. Niet alleen voor historici, literatuurkenners en het onderwijs, maar voor iedereen die vindt dat ‘zelfs al ben je een minderheid van één persoon, de waarheid is en blijft de waarheid.’ (Mahatma Gandhi)