There Is No Evil: Just Say No

Dit jaar plaatst het MOOOV Filmfestival (van 20 april tot 3 mei) Iran in de kijker met onder meer There Is No Evil, de Gouden Beerwinnaar 2020. Bijzonder actueel: hoewel VUB-gastdocent Ahmadreza Djalali vandaag niet langer in een isoleercel zit in de beruchte Evin-gevangenis, riskeert hij nog altijd de doodstraf.

In Iran maakt terechtstelling deel uit van de officiële islamitische wetgeving, de sharia: door ophanging, steniging, vuurpeloton of onthoofding, o.m. voor moord, verkrachting, pedofilie, prostitutie, pornografie, homoseksualiteit, overspel, drugshandel en afvalligheid van de islam. En zoals we in België hebben kunnen ervaren, ook voor sabotage en spionage. Iran heeft per inwoner de meeste executies ter wereld. In 2015 werden 977 mensen geëxecuteerd, 567 in 2016 en 507 in 2017. Vandaag roepen België en Amnesty International Iran op om de doodstraf van Djalali niet uit te voeren.

Oog om Oog

De doodstraf zou de Bijbelse wet ‘oog om oog, tand om tand’ (Exodus 21:23-25) dienen. Deze wet gaf echter niet het recht om wrede straffen op te leggen. In de Bergrede zette Christus dat principe recht door te zeggen: ‘Jullie hebben gehoord dat er werd gezegd: Oog om oog en tand om tand. Maar ik zeg jullie: Verzet je niet tegen iemand die slecht is. Als iemand je op je rechterwang slaat, draai dan ook je andere wang naar hem toe.’ (Mattheüs 5:38, 39). Het was Mahatma Gandhi die de consequenties van dat oude bijbels grondbeginsel kraakhelder formuleerde: ‘Oog om oog maakt alleen maar de hele wereld blind.’

In Australië en Oceanië is de doodstraf afgeschaft, in Europa handhaven alleen de dictatuur Wit-Rusland en de niet erkende Volksrepubliek Donetsk ze nog. Amnesty  geeft zes redenen tegen de doodstraf. De meest overtuigende is het risico om een onschuldige te executeren. In de Verenigde Staten zijn tussen 1976 en 1999 in totaal 79 personen uit de dodencel vrijgelaten nadat was gebleken dat zij ten onrechte de doodstraf hadden gekregen, zoals te zien was in  Just Mercy (2019) gebaseerd op het levensverhaal van Bryan Stevenson, die in Alabama onterecht terdoodveroordeelde gevangenen bijstond.

De wet van vergelding

In de Koran gaat Soera 5:45 over de wet van vergelding: ‘Een ziel voor een ziel, een oog voor een oog, een neus voor een neus, een oor voor een oor, een tand voor een tand’. In 2005 beval een Iraans gerechtshof dus dat het oog van een man verwijderd moest worden omdat hij zuur had gegooid naar een andere man die daardoor blind was geworden. Zeshonderd jaar nadat Christus zijn andere wang had aangeboden, gaf Mohammed opdracht een oude wrede wet opnieuw in te voeren.

‘Jezus vergeeft. Mohammed vergeldt.’, zo luidt het. Eerlijkheidshalve moet worden gezegd dat in het geval van moord de familie van het slachtoffer drie opties heeft: qisas (of leven voor leven), compensatie of vergiffenis. Mensen die buiten de islam staan, vragen zich af of de straffen in de Koran beter zijn dan de richtlijnen in het Nieuwe Testament om vergiffenis te schenken, zoals de stervende Christus aan het kruis.

Vier vragen

Mohammad Rasoulofs vierluik There Is No Evil, op de voorbije Berlinale bekroond met zowel de Gouden Beer als de oecumenische prijs, stelt eigenlijk vier vragen. Waarom zorgt de vriendelijke, zwijgzame vader Heshmat de hele dag zo goed voor vrouw, dochter en moeder om dan om 3 uur ’s nachts op te staan, geduldig heel alleen voor een rood licht te wachten en vervolgens in zijn kantoor een koffie te gaan drinken? Waarom voelt de jonge rekruut Pouya zich zo miserabel terwijl zijn medesoldaten rustig willen doorslapen? Waarom wil soldaat Javad zich in een bosriviertje wassen vooraleer hij zijn liefje een gelukkige verjaardag wenst en waarom slaat hij bleek uit bij het zien van een portret van een oudere man in haar kamer? En last but not least, waarom heeft dokter Bahram zijn medische carrière opgegeven om imker te worden op het platteland? Wie het antwoord wil weten, maar de spoilers er niet wil bijnemen, leest de laatste paragraaf best niet.

There Is No Evil – de Iraanse titel is ‘Satan bestaat niet’ – is een anthologiefilm, een omnibusfilm. In plaats van één doorlopend verhaal te vertellen, dat nooit door de Iraanse censuur zou geraakt zijn, krijgen we vier kortfilms met de doodstraf als gemeenschappelijk thema. Of beter gezegd: over hen die de doodstraf, een vorm van hedendaagse barbarij, moeten voltrekken, ze hebben uitgevoerd of hebben geweigerd ze uit te voeren. Dat daar morele consequenties aan verbonden zijn en er een hoge psychologische en emotionele tol mee gepaard gaat, wordt duidelijk in het Italiaanse strijdlied, Bella Ciao, symbool van het verzet.

Anti-Iraans

‘Propaganda tegen het systeem’ was de kritiek die regisseur Mohammad Rasoulof drie jaar geleden te horen kreeg toen hij in Cannes de Certain Regard-prijs kreeg voor zijn vorige film A Man of Integrity. Die film vertelde het David tegen Goliath-verhaal van een goudviskweker die met zijn gezin een rustig leven leidt op het platteland maar niet op kan tegen de corruptie. Om zich ook symbolisch te zuiveren, dompelt Reza zich regelmatig onder in een plas water in een grot, net zoals soldaat Javad dat doet in een bosriviertje. Dat kritische drama over een eerlijke man in een oneerlijke samenleving leverde hem in zijn thuisland prompt een filmverbod en een gevangenisstraf van één jaar op.

Dat hield Rasoulof alvast niet tegen om van zijn achtste film, There Is No Evil, ook wel eens de Iraanse Dekaloog genoemd, opnieuw een kritische aanklacht te maken. Net zoals collega en vriend Jafar Panahi, die met Taxi Teheran ook de Gouden Beer won in 2015, mag Rasoulof van de Iraanse overheid geen films meer maken. Dat verbod omzeilde Panahi door achter het stuur van een taxi te kruipen en stiekem zijn passagiers te filmen met een minicamera op het dashboard. Rasoulof, daarentegen wist dat langere speelfilms in het vizier lagen van de Iraanse censuur en besloot met zijn assistenten te werken aan een anthologiefilm met een episodische structuur en een keiharde boodschap: het systeem maakt van de bevolking moordenaars en deserteurs.

De kracht om nee te zeggen

Het is natuurlijk niet de eerste keer dat de doodstraf het onderwerp is van een speelfilm. We denken dan aan The Green Mile (1999), Dead Man Walking (1995) en vooral aan A Short Film About Killing (1988), een aparte langere bioscoopversie van de het vijfde deel van Kieslowski’s tiendelige filmcyclus Dekaloog met de Bijbelse Tien Geboden als uitgangspunt.

Het enige wat de burger in een dictatuur nog heeft, is de macht om nee te zeggen: Antigone, die Polyneikes toch wil begraven of Jägerstätter , die weigerde om voor nazi-Duitsland te vechten.  Het was W. Clement Stone die het zo formuleerde: ‘Durf nee zeggen, durf de waarheid onder ogen zien, durf het juiste doen, omdat het juist is. Dit zijn de magische sleutels voor een integer leven’

Een zuiver geweten

Heshmat, de zorgzame vader uit het eerste en interessantste deel, ook There Is No Evil genoemd, is de enige die heeft ja gezegd. In de zak die hij in zijn koffer opbergt, ligt geen lijk, maar rijst. Hij maakt eten voor zijn moeder, poetst haar huis en rijdt zijn vrouw, een kinderjuf, met de auto in Teheran rond, dé metafoor bij uitstek in Iraanse films. Met zijn dochtertje eet hij pizza met feta, ja écht lekker, en een ijsje. Kortom, hij is het prototype van wat Hannah Arendt in haar befaamde studie van de verhoren in Neurenberg heeft aangetoond, dat de nazi-beulen vooral saaie bureaucraten waren, noch pervers noch sadistisch, maar op een afgrijselijke wijze normaal en banaal. Uiteindelijk zal deze Heshmat dan toch op een knopje duwen waardoor de veroordeelden opgeknoopt worden en zich bepissen.

De drie anderen houden hun geweten zuiver, ten koste van. Pouya gijzelt nog liever zijn eenheid dan een nochtans kalme terdoodveroordeelde te executeren, Javad beseft dat het de man op de foto bij zijn verloofde is die hij heeft moeten doden, en dokter Bahram heeft zijn dochter, vertolkt door Rasoulofs eigen dochter, moeten achterlaten bij zijn broer in Duitsland.

De rode draad is de vraag: ‘Wat zou jij doen in hun plaats?’ De almaar opnieuw kippen rovende vos op het einde van de film neerschieten, of niet?