Vandaag 1548: Giordano Bruno geboren, beroemd ‘ketter’ die eindigt op de brandstapel

Op 2 januari 1548 wordt in Nola, nabij Napels, Giordano Bruno geboren. Het jaartal is zeker, de dag niet. Op vijftienjarige leeftijd treedt hij in bij de dominicanen, maar hij verlaat de orde als hij 28 is, kort nadat hij zijn doctoraat in de theologie heeft behaald. In 1579 maakt hij zich in Genève vertrouwd met het calvinisme, maar ook daar gooien ze hem eruit wegens te ketters. Daarna geeft hij les in Toulouse en in Parijs, gesteund door koning Hendrik III van Frankrijk.

Na een korte periode in Londen, waar hij zijn eerste essays publiceert, keert hij terug naar Parijs en reist vervolgens door verschillende Germaanse landen. In 1584 publiceert hij zijn belangrijkste verhandeling: De l’infinito, universo e mondi (Over het oneindige, het heelal en de werelden). Zijn standpunten over de kosmos en de oneindigheid leiden vanaf 1592 tot een onderzoek. Bruno wordt gevangengezet in Rome en voor de inquisitietribunalen gesleurd. Het feit dat hij niet gelooft in de maagdelijkheid van Maria maakt zijn zaak nog erger. Uiteindelijk wordt hij op 17 februari 1600 levend verbrand op het Campo de’ Fiori in Rome, waar nu een standbeeld van hem staat.

Giordano Bruno is geen unieke andersdenkende in de late Renaissance. Hij is vooral opmerkelijk vanwege de breedte van de vragen en problemen die hij in zijn werken aandraagt. Bruno ondergaat de invloed van de geschriften van Nicolaus Copernicus. Zijn observaties van kosmische fenomenen onthullen nieuwe mogelijkheden voor het ‘lezen’ van de hemel. Maar daar hebben de toenmalige theologen geen zin in.

Het algemene model van de kosmos is op dat moment immers nog altijd dat van de Alexandrijnse astronoom Ptolemaeus (2de eeuw). De aarde is het middelpunt en het geheel is een bol met aan de buitengrens een aantal vaste sterren. Het is alsof, zucht Giordano Bruno, de hemellichamen aan deze bol zijn vastgelijmd, voorbestemd om daar eeuwig te blijven hangen. Voor Bruno is dit soort geometrie absurd en moeten we het idee van een bolvormige begrenzing van de kosmos opgeven.

Hoe kunnen we ons oriënteren in een ruimte zonder grenzen? ‘In de kosmos’, schrijft hij, ‘moet er een oneindig aantal zonnen zijn met planeten en leven eromheen’. Dit is een beslissende bijdrage tot het idee van de meervoudigheid van werelden, al voorgesteld door de Duitse kardinaal Nicolaas van Cusa (1401-1464): elke ster kan de ‘zon’ van een ander planetenstelsel zijn.

Dit idee choqueert de inquisitie, vanwege de ‘verlossingsgeschiedenis’ van de wereld. Het theologische probleem betreft de onmogelijkheid om zich de verlossing van deze mogelijke andere werelden voor te stellen, omdat Jezus Christus niet in elk van hen nog eens gekruisigd kon zijn. Het denken van Giordano Bruno toont een zeldzaam vermogen om, in naam van de logica, te evolueren naar een polycentrisch model van de kosmos.

In 1992 heeft de kerk officieel spijt betuigd en excuses aangeboden voor het proces tegen Galileo Galilei. Giordano Bruno wacht daar nog op.