Vandaag 1790: Edmund Burke verwerpt de Franse Revolutie en grondvest het moderne conservatisme

Op 1 november 1790 publiceert Edmund Burke in Londen zijn vermaarde Reflections on the Revolution in France. Hiermee wordt deze Iers-Britse filosoof en politicus de grondlegger van het moderne conservatisme. ‘Ze praten alsof Engeland niet in Europa ligt’, schrijft hij, en ‘de geschiedenis bestaat voor het grootste deel uit de ellenden, over de wereld gebracht door trots, eerzucht, hebzucht, wraak, genotzucht, opstandigheid, huichelarij, fanatisme en alle mogelijke andere tomeloze begeerten’.

Maar Burke gaat dieper: het befaamde uitgangspunt van de Franse filosoof René Descartes (1596-1650) ‘De wetten van het denken zijn identiek met de wetten van het zijn’ (‘leges cogitandi sunt leges essendi’) is voor Burke het begin van alle onheil. De eigenzinnige Burke ontkent dat de mathematische methode van de natuurwetenschappen geschikt is om buiten haar eigen domein te worden toegepast. Hij gelooft niet in het bestaan van één en dezelfde natuurlijke wet voor alle mensen en legt de nadruk op het bijzondere, onvergelijkbare, unieke van waarden, culturen en tijdperken. In de moderne ontwikkeling van wetenschap en techniek ziet hij niet alleen ‘vooruitgang’, maar ook moreel en politiek verval (Arnold Heumakers).

Burke behoort tot de empirische traditie van David Hume en stelt dat we niet van abstracte theorema’s of principes naar conclusies moeten redeneren – zoals het marxisme, maar evenzeer het liberalisme doet – maar uitgaan van de waarneming en de indruk die deze maken op geest en hart. Burke was hoegenaamd geen reactionair. ‘To change in order to preserve’ was een van zijn basisprincipes: veranderen met het doel te behouden. Want ‘een staat die niet kan veranderen, kan zichzelf ook niet conserveren’. Burke keerde zich ook tegen het machtsmisbruik van Engeland in Ierland, India en de Amerikaanse koloniën.

Toen de Amerikanen weigerden de belastingen te betalen die de Britse koning George III van Groot-Brittannië en zijn Tory-regering aan de kolonie wilden opleggen, verdedigde Burke de Amerikanen: zolang zij niet vertegenwoordigd zijn in het parlement, kan dat parlement hen die belasting niet opleggen. ‘No taxation without representation’. Burke keerde zich consequent tegen machtsmisbruik, het willekeurig gebruik van macht door het negeren, of stiekem omzeilen van wetten die grenzen stellen aan de machtsuitoefening.

Tradities en instellingen leiden het leven – persoonlijk en publiek – in goede banen, maar de filosofen van de Franse Revolutie en hun politieke volgelingen waren slechts geïnteresseerd in de afbraak van die instituties, in de ijdele waan dat bijgeloof en vooroordeel automatisch plaats zouden maken voor rede en vooruitgang, stelde Burke vast. Marxistische, maar ook liberale ideologen rechtvaardigen elke wreedheid met een beroep op de vooruitgang die mogelijk in de verre toekomst te verwachten zou zijn. ‘Mensen met ongematigde geesten kunnen niet vrij zijn. Hun passies smeden hun boeien (Their passions forge their fetters)’.