Voor eeuwig beschermd door de sociale zekerheid?

De sociale verzorgingsstaat breidt voortdurend uit. Al doende komt de staat meer en meer op het terrein van het individu. Juridische en morele redenen zorgen ervoor dat het geboden beschermingsniveau niet zomaar kan worden teruggeschroefd. Is dat eenrichtingsverkeer naar almaar uitdijende bescherming wel wenselijk? En kan de tendens worden gekeerd?

Ons land evolueerde in de laatste eeuwen van een nachtwakersstaat naar een sociale verzorgingsstaat. Dat is zonder meer positief. Mensen zijn er voortaan van verzekerd dat de belangrijkste risico’s van het leven niet leiden tot een economische ramp in hun huishouden. Plotse werkloosheid of gezinsuitbreiding worden opgevangen door werkloosheidsuitkeringen, gezinsbijslagen of andere sociale maatregelen.

Die uitdijende bescherming baart wel zorgen. De al gulle sociale zekerheid wordt gespijsd door de torenhoge belastingen in ons land. De druk op het systeem neemt – de vergrijzing indachtig – alleen maar toe. Een verlaagd beschermingsniveau dan maar? Dat is niet zo simpel als het lijkt. Juridische en morele beleidsredenen staan dat vaak in de weg.

Juridische redenen

Een juridisch obstakel om de sociale bescherming te verlagen of aan strengere voorwaarden te onderwerpen, is de bescherming die de Grondwet biedt. Die bepaalt dat iedereen het recht heeft om ‘menswaardig’ te leven. Daardoor heb je onder andere recht op gezinsbijslagen en sociale zekerheid.

Door het ‘standstill-beginsel’ dat gelinkt wordt aan de Grondwet, kan de overheid de geboden bescherming niet aanzienlijk verlagen tenzij daartoe redenen van algemeen belang bestaan. Lees: het niveau blijft behouden (‘standstill’), afbouw is moeilijk.

Zo moet er een legitieme doelstelling bestaan om de sociale bescherming aanzienlijk te verlagen, moet de verlaagde bescherming een ‘pertinente maatregel’ zijn om dat doel te bereiken en moeten we de bescherming bij voorkeur elders laten compenseren.

Zo wou de Vlaamse regering de Vlaamse sociale bescherming (VSB) minder toegankelijk maken voor nieuwkomers door de vereiste verblijfsduur op te trekken met vijf jaar. Dat was buiten het Grondwettelijk Hof gerekend. Het Grondwettelijk Hof oordeelde dat de maatregel niet pertinent was om de vooropgestelde financiële doelstelling te behalen. De wetgeving werd vernietigd.

Morele beleidsredenen

Naast juridische hindernissen, moeten er ook vaak morele hordes overwonnen worden. Welke politicus wil nu eenmaal het beschermingsniveau van de sociale zekerheid verlagen? Wie de sociale zekerheid minder toegankelijk wil maken komt kil en individualistisch over, en critici zullen deze beleidskeuze altijd framen als afbraakpolitiek.

Een gelijkaardige tendens zie je in het veiligheidsbeleid. Ook daar probeert men almaar meer risico’s in te dammen door een steeds breder uitgerold cameranetwerk, extra flitspalen en trajectcontroles. Absolute (verkeers)veiligheid lijkt de marsrichting.

De vraag rijst of er ooit een politicus komt die het aandurft om die veiligheidsmaatregelen af te schaffen, bijvoorbeeld om financiële redenen of omwille van de privacy van de burgers. Wat als een gemeente beslist om camera’s weg te halen waarna een verkrachting onopgelost blijft bij gebrek aan bewijs? Het beschermingsniveau verlagen is vanuit beleidsoogpunt dus politieke zelfmoord.

Eenrichtingsverkeer?

Daardoor is de verlaging van een bestaand beschermingsniveau zeker niet gemakkelijk. Zowel wat fysieke veiligheid als sociale bescherming betreft, is er een eenrichtingsverkeer naar hogere en bredere bescherming. Het individu mag niet lijden, de staat zal herverdelen.

Zo treedt de overheid meer en meer op het terrein van het vrije individu. Gelet op de lamentabele toestand van de overheidsfinanciën en onze hoge belastingdruk lijkt het me nuttig na te denken over hoe we die trend – waar wenselijk – kunnen keren.

Een transparante afweging van alle belangen lijkt in eerste instantie bijzonder belangrijk voordat we een beschermingsverhoging doorvoeren. Zo zijn het streven naar sociale bescherming of veiligheid zeker legitieme doelstellingen. Maar het bewaken van de individuele vrijheid of het afschermen van de sociale zekerheid van nieuwkomers om redenen van betaalbaarheid zijn dat ook.

Beleidsmakers mogen gerust in het achterhoofd houden hoe moeilijk het is om het beschermingsniveau te verlagen.

Wetsevaluaties en ‘sunset legislation’

Een concretere maatregel om het eenrichtingsverkeer te keren, is de veralgemening van verplichte wetsevaluaties. Zo kunnen we bepalen dat we wetgeving die de sociale zekerheid verruimt, na vijf of tien jaar moeten evalueren. Zo houden we de financiële draagkracht tegen het licht.

Nog verregaander is het inzetten van ‘sunset legislation’. Dat is wetgeving die na verloop van een bepaalde periode automatisch vervalt. Bescherming gekoppeld aan het kookwekkertje van de bomma, als het ware. Eens de periode voorbij is, valt de bescherming weg, tenzij de wetgever beslist dat op basis van op dat moment actuele redenen een verlenging noodzakelijk is.

Het mag duidelijk zijn dat collectieve bescherming ook individuele offers vraagt, soms financieel, soms anderszins. Een gewaarschuwd beleidsmaker is er twee waard.