The Handmaid’s tale: vrijheid anders bekeken

Momenteel loopt op Canvas het tweede seizoen van de ‘The Handmaid’s Tale’. In deze populaire televisieserie, geïnspireerd op de gelijknamige roman uit 1985, schetst Margaret Atwood een dystopische wereld: Gilead. Het meest in het oog springend zijn de flagrante schendingen van vrouwenrechten. Milieuproblemen hebben gezorgd voor een dalende vruchtbaarheid. ‘Verdorven’ vrouwen die vruchtbaar zijn, worden gedwongen in de rol van seksslavin om het nageslacht te verzekeren. Als ‘dienstmaagd’ staat hun lichaam ter beschikking van de staat. Hun vrijheid is afgeschaft.

Vrijheid

Om de geschikte kandidates te genezen van liberale ideeën zoals ‘baas over eigen buik’ sturen de machtshebbers de dienstmaagden naar een heropvoedingskamp geleid door een moeder-overste. De voornaamste lessen: onderdanigheid, gehoorzaamheid en onderwerping. In één van de afleveringen horen we moeder-overste ‘Tante Lydia’ een preek geven voor de verzamelde dienstmaagden waarbij ze een onderscheid maakt tussen ‘freedom to’ en ‘freedom from’:

‘There is more than one kind of freedom. Freedom to and freedom from. In the days of anarchy, it was freedom to. Now you are being given freedom from. Don’t underrate it.’

De oude maatschappij, verzonken in anarchie, werd geregeerd door ‘freedom to’. Een vrijheid die in de context van de tv-serie uitgelegd wordt als een ‘vrijheid om te doen wat je wilt, zonder rekening te moeten houden met anderen’.

In het huidige Gilead, toonbeeld van stabiliteit en orde, regeert ‘freedom from’. Een vrijheid die de serie beschrijft als een ‘bevrijding van de grillen van losgeslagen individuen zonder normen en waarden die de maatschappij in anarchie storten’. Het is de staat die een strikt normatief kader oplegt zodat ‘brave burgers’ beschermd worden tegen ‘losgeslagen individuen’.

Positieve en negatieve vrijheid

Het is moeilijk om in deze beschrijving geen verwijzing te zien naar het klassieke filosofische debat rond ‘twee concepten van vrijheid’ (Isaiah Berlin, 1958). Het merkwaardige is echter dat The Handmaids Tale de waardering voor concepten ‘positieve vrijheid’ en ‘negatieve vrijheid’ op spectaculaire wijze omdraait!

In de klassieke discussie krijgen ‘freedom to’ en ‘freedom from’ namelijk een geheel andere betekenis dan in The Handmaids Tale. ‘Freedom from’ (negatieve vrijheid) is de vrijheid van het individu tegenover overdreven bemoeienis van de staat. De nachtwakerstaten uit de 19de eeuw zijn volgens dit principe opgebouwd. Het doel is een maximale vrijheid voor het individu. Mensen hebben recht op ‘life & liberty & the pursuit of happiness’. De overheid mag dit niet verhinderen.

Welvaartsstaten

Omdat sociale ongelijkheid ervoor zorgde dat in de praktijk niet elke burger ten gronde van zijn vrijheid kon genieten, achtte de overheid het legitiem actief in te grijpen in de levensomstandigheden van zijn burgers. Op die manier krijgen burgers daadwerkelijk de vrijheid om het leven te leiden dat ze wensen. De welvaartsstaten die we vandaag kennen hebben een stevige injectie positieve vrijheid gekregen (‘freedom to’).[1]

Belangrijk binnen deze twee concepten is de analyse dat indien positieve vrijheid al te zeer doorschiet, de baan wordt vrijgemaakt voor totalitaire regimes, zoals bijvoorbeeld gebeurde in communistische samenlevingen. Zie hier de spectaculaire omkering in ‘The Handmaid’s Tale’: negatieve vrijheid staat gelijk aan dictatuur en tirannie, in plaats van positieve vrijheid!

Waarom?

Bij deze heb ik de lezer wat noodzakelijke context meegegeven, want in de serie behandelen ze deze thematiek in een fractie van een seconde. De serie gaat nauwelijks (expliciet) in op de betekenis en evolutie van het vrijheidsbegrip. Dit is natuurlijk een gemiste kans om de kijker iets bij te brengen, maar televisieseries hebben zo hun eigen wetmatigheden (en educatie hoort daar vaak niet bij). Het is mij bovendien onduidelijk wat deze omkering in de hoofden van de schrijfster/makers geïnspireerd heeft.

• Onwetendheid? De schrijfster/makers zijn niet bekend met het klassieke debat waardoor begrippen door elkaar gegooid worden.
• Een ideologische agenda? Het gaat hier om een bewuste poging om negatieve vrijheid in een slecht en positieve vrijheid in een positief daglicht te stellen.
• Realisme? De schrijfster/makers geloven in een toekomstbeeld waarbij de slinger van positieve vrijheid terug doorslaat naar een focus op negatieve vrijheid, die echter zo wordt opgevat dat er nog maar weinig ‘bewegingsvrijheid’ overblijft.

Almachtige staat

Maar misschien is het verkeerd om The Handmaid’s Tale te lezen als een verkapt politiek pamflet. Het betreft hier immers in de eerste plaats een fictiewerk. In die optiek bedient Tante Lydia zich van slinkse propagandatechnieken: het liberale concept van negatieve vrijheid gebruikt ze om onvrijheid te promoten. Of nog een stapje verder: in Gilead is staatsmacht zo vanzelfsprekend dat de vraag over de verhouding tussen individu en staat zich niet meer stelt. Het verschil tussen ‘freedom to’ en ‘freedom from’ gaat in The Handmaid’s Tale dan ook over de relatie tussen individuen onderling. De staat is de almachtige scheidsrechter die niet ter discussie staat.

[1] Ik heb de discussie omwille van de eenvoud onterecht gereduceerd tot een modern debat. Terwijl het debat natuurlijk veel oudere wortels heeft, namelijk het leven in de polis van de Klassieke Oudheid en de stadsrepublieken uit de Renaissance.