Vrijheid van mening onder druk?

Het zijn weer drukke tijden als het gaat over de vrijheid van mening. Een Franse tiener wordt geviseerd omwille van haar uithaal naar de islam. De Dossinkazerne weigert een prijsuitreiking van Pax Christi aan Brigitte Herremans.  De New York Times schrapt haar politieke cartoons. Hoeyberghs hangt de Neanderthaler uit in Gent. De vrijheid van mening blijkt ons meer en meer te verdelen. Mag alles gezegd worden, of is er zoiets als het recht om niet beledigd te worden?

Het treft dan ook net deze week de lezingencyclus van de Vrijzinnige Dienst van de UAntwerpen en en het Humanistisch Verbond van start ging, over het thema ‘Verdeeld door vrijheid’. Professoren Tinneke Beeckman en Elke Cloots kregen elk een half uur voor een uiteenzetting, professor Leo Neels verzorgde de inleiding.

Verschuiving van vrijheid

Professor Neels ziet een verschuiving van het de vrijheid van de spreker om zijn of haar mening te verkondigen, naar een zorg voor de (mogelijk) gekwetste toehoorder. Die zorg mag dan begrijpelijk zijn, het is wel een stevige paradigmashift die de vrijheid van mening op de helling zet.

Vrijheden zijn ongemakkelijk bezit, besluit professor Neels. Terwijl we hier over veel vrijheid bezitten, zien we wereldwijd een neergang van ons type rechtstaat, zelfs binnen de EU. Nog zorgwekkender: de steun voor de liberale democratie onder onze eigen bevolking staat sterk onder druk.

Positieve of negatieve vrijheid?

Vandaag is vrijheid — de negatieve variant — een soort identiteit geworden, volgens professor Beeckman. We willen zelf ons bestaan invullen, we aanvaarden geen beperkingen meer. Vrijheid vandaag is vrijheid van traditie, vrijheid ook van de gemeenschap. Het schadebeginsel — men is enkel beperkt in de zin dat je geen schade mag berokkenen — wordt zowat de enige beperking die aanvaard wordt.

Deze negatieve vrijheid zou je narcistisch kunnen noemen. Positieve vrijheid — de mogelijkheid en middelen hebben om jezelf te ontplooien — staat daar in schril contrast tegen, maar is als paradigma weggezakt, zeker de laatste decennia. De enorme aandacht voor het zelf die volgt uit de negatieve vrijheid wordt vandaag nog versterkt door de sociale media.

Vandaag aanvaarden we niet meer dat er een verschil bestaat — of kan bestaan — tussen publiek en privé. Elke (vaak dwaze) uitlating op sociale media wordt verondersteld volledig samen te vallen met de private morele waarden van het individu. Maar ook wordt ze verondersteld direct en persoonlijk op jezelf betrekking te hebben als toehoorder. Het idee dat we daartegen beschermd dienen te worden, is veeleer een schijnbescherming, aldus Beeckman, en bevat misschien ook wel een goede portie paternalisme.

De vrijheid om een mening niet te uiten

Waar we het meestal hebben over het recht om iets te mogen zeggen, gaat professor Cloots een hele andere — en fascinerende — kant op. Kan je gedwongen om een bepaalde mening die je niet deelt toch te uiten? Het antwoord lijkt voor de hand te liggen: nee, uiteraard niet. Maar zo eenvoudig blijkt het allemaal niet te zijn.

Doorbraak / write4all

Professor Elke Cloots

In de VS woedt het debat al even. En dat allemaal door een bakker die geen taart wilde bakken. Een homoseksueel koppel bestelde bij Masterpiece Cakeshop in Colorado een huwelijkscake om hun verbintenis te vieren. De christelijke bakker weigerde hen die huwelijkscake te verkopen. Uiteindelijk belandt de zaak voor het Hooggerechtshof, dat de bakker met een 7-2 meerderheid gelijk geeft. Het bakken van een huwelijkscake kan gezien worden als het uiten van de mening dat het homohuwelijk aanvaardbaar is, wat de bakker niet gelooft. Het recht om die mening niet te uiten is volgens het Hooggerechtshof dus onaantastbaar.

Ook in Europa vind je gelijkaardige rechtspraak, in het Verenigd Koninkrijk, maar ook voor het EHRM. Opvallend, zo zegt Cloots, is dat die hoven geen afweging maken tussen de verschillende vrijheden. Normaal stelt een rechter zich de vraag of het inperken van een vrijheid legitiem kan zijn. In de rechtspraktijk hierrond blijkt dat niet het geval. Waarom?

Forum internum

De vrijheid om iets te doen of te zeggen kan eventueel ingeperkt worden, maar de vrijheid om iets te denken niet. Dat zou een inperking van het ‘forum internum’ — het innerlijke domein — zijn, wat niet aanvaardbaar wordt geacht. Of het zelfs maar mogelijk zou zijn, is een andere vraag.

Wanneer je gedwongen wordt iets te zeggen dat je niet gelooft, komt dat forum internum onder druk. Je hebt namelijk maar twee keuzes: onethisch handelen door te liegen, of je forum internum aanpassen. Zo wordt het dwingen om een mening te uiten zwaarwichtiger dan het inperken van de vrijheid om de eigen mening te uiten. En de bescherming moet dan ook sterker zijn.

Risico op overdrijving

Mag de overheid dan nog sigarettenfabrikanten dwingen anti-rokenboodschappen op hun pakjes af te drukken? Kan een krant nog gedwongen worden een recht van antwoord te drukken? De absolutistische interpretatie van het ‘right against compelled speech’ riskeert te leiden tot bizarre toestanden.

Professor Cloots ziet een antwoord in de opinie van Ruth Bader Ginsberg. Beschermd worden tegen ‘compelled speech’ kan maar wanneer het redelijkerwijze lijkt dat het om jouw eigen mening gaat. Bij de bakker zou je dat kunnen stellen. Bij tabaksfabrikanten uiteraard niet. Niemand die gelooft dat tabaksfabrikanten uit eigen vrije wil een rokerswaarschuwing op hun product zetten.

Interessante opener

Het was een stevige opener van deze lezingencyclus, met veel stof tot nadenken. Ook over de vrijheid om levensbeschouwelijke tekens te dragen werd na afloop nog stevig gedebatteerd met het publiek. Of over de vrijheid om te weigeren het darwinisme te bestuderen op school.

De vrijheid van mening beroert velen, en het gevoel leeft sterk dat die vrijheid onder druk staat. Wie hoopte gerustgesteld te worden, kwam van een kale reis thuis, maar het was een genuanceerde avond. Volgende week gaat de cyclus verder met Els Keytsman (UNIA) en Prof. Liesbeth Stevens van het Instituut voor de Gelijkheid van Vrouwen en Mannen. Zij bespreken de Belgische anti-discriminatiewetgeving.

Inschrijven voor de lezingencyclus kan via [email protected] of [email protected]