Wetenschap en klimaat: meer vragen dan antwoorden?

Balthazar

Ons leefmilieu belangt iedereen aan. En toch dringt alleen de conclusie van sommige klimaatstudies tot velen van ons door. Inclusief mezelf: weliswaar tot in medio februari 2019. Toen zapte mijn vrouw naar Nic Balthazars tv-show over het klimaat. Ik bleef passief medekijker tot één van zijn dia’s de gewezen onderzoeker in mij intrigeerde: een dubbele curve met de temperatuur op aarde en het CO2-gehalte in de lucht, in functie van de tijd; de twee fenomenen liepen quasi perfect parallel – voor Balthazar het bewijs dat onze CO2-uitstoot zo niet de enige, dan zeker verreweg de belangrijkste oorzaak is van de klimaatopwarming; voor statistici een sterke correlatie. Maar een correlatie is geen bewijs van causaliteit.

Wie vragen had naar een echt bewijs dat CO2 hiervoor ook verantwoordelijk is, bleef in Balthazars show evenwel op zijn honger. Ik ging dan maar zelf op zoek; de ene vraag naar solide informatie bracht daarbij andere vragen mee. Deze twee bijdragen vatten het resultaat samen van mijn zoektocht.

Een statistische correlatie betekent dat de twee betrokken parameters, in casu de temperatuur en het CO2-gehalte van de atmosfeer, een onderlinge samenhang vertonen, maar zegt hoegenaamd niets over een mogelijk onderling causaal verband. Er zijn vier mogelijkheden.

De toevallige vondst

De eerste is, theoretisch, zelfs een toevallige vondst zoals een gek voorbeeld illustreert. Een auteur die ik las, meende dat de opwarming van de aarde begonnen was rond 1840. Als dit klopt, en ik vervang in de CO2/opwarming dubbelgrafiek vanaf 1840 de CO2-curve door de duur van de Belgische zelfstandigheid, en ik speel daarbij wat met de schaal voor deze duur, dan kan ik ook deze curve evenwijdig laten lopen met die van de opwarming: hoe langer België onafhankelijk, des te sterker dit de aarde dus zou doen opwarmen. Absurder kan moeilijk, maar het toont dat men maar beter oppast met het interpreteren van parallelle curves.

CO2 gevolg, geen oorzaak

Een tweede mogelijkheid is dat hogere temperaturen processen activeren die CO2 vrijstellen. Niet a priori uitgesloten, maar misschien eerder contra-intuïtief. Hoewel. Eén van de parallelle curves die ik onder ogen kreeg, was deze over het verband tussen CO2 en de temperatuur op aarde, over de laatste 400.000 jaar (tot 1950) op basis van metingen in poolijs – ik neem aan dat de curve^[1] origineel van het IPCC^[2] afkomstig is:

Toch even benadrukken: deze waarnemingen dateren grotendeels van toen men nog geen fossiele brandstoffen gebruikte.

Om de curves beter in detail te tonen, heb ik een stukje ervan vergroot.

De verhoogde CO2-concentratie houdt langer aan dan de opwarming. Kán dit wel als CO2 de oorzaak is van de opwarming? Suggereert het niet veeleer het omgekeerde, met name dat de opwarming (biochemische) processen activeert die CO2 aanmaken? Door de gedrongen horizontale schaal, lijkt dit een klein verschil, maar het is geen akkefietje; de recentste CO2-piek duurt meer dan 10.000 jaar langer dan de temperatuurpiek.

CO2-toename en opwarming veroorzaakt door derde factor

Een derde uitleg bestaat erin dat iets zowel de CO₂-uitstoot opdrijft als de aarde opwarmt. De steeds verder aangroeiende wereldbevolking zou, bij voorbeeld, zo’n ‘iets’ kunnen zijn. In dit geval zouden inspanningen om een ongewenste opwarming van het klimaat tegen te gaan, in de eerste plaats moeten focussen op het reduceren van de nataliteit in Zwart-Afrika: hier is immers, in vergelijking met de rest van de wereld, het aantal geboortes per moeder nog steeds zeer hoog.

CO2 veroorzaakt opwarming

Ten slotte de vierde uitleg, met name dat het verhoogde CO2-gehalte in de lucht zorgt voor de opwarming. Dat is uiteraard mogelijk. Ik sprak daarom in mijn omgeving mensen aan waarvan ik kon vermoeden dat ze hierover meer wisten; ook ging ik op zoek naar wat relevante literatuur, weliswaar zoals de modale milieuleek: zonder toegang tot vakliteratuur. De oogst was helaas mager; grosso modo gingen de antwoorden, afgezien van het ‘verlies daar je tijd niet mee’-type, drie richtingen uit:

1. ‘Het gaat om een alom bekend gegeven’

Men verwijst hierbij meestal naar het IPCC, de Intergovernmental Panel on Climate Change, dat opereert onder de auspiciën van de VN. Zoiets straalt gezag uit, al suggereert ‘Intergovernmental’ wel politieke invloed. Verder zegt de informatie dat het IPCC ‘was created toprovide policymakers with regular scientific assessments on climate change, its implications and potential future risks, as well as to put forward adaptation and mitigation options’. Uit ‘adaptation and mitigation options’ blijkt dat het IPCC zichzelf een rol toemeet in het proberen aan te passen (adapt) en matigen (mitigate) van de klimaatverandering: het beschouwt deze verandering dus als abnormaal of ongewenst, zoals trouwens ook ‘potential future risks’ aangeeft. Bij een controversieel studie-onderwerp als dit is dat niet echt een neutraal uitgangspunt, ook al is het IPCC een instantie die met overheidsgelden werkt.

Of het IPCC op zijn website ergens bewijzen aanvoert voor de vermeende rol van CO2 in de klimaatopwarming, heb ik niet nagetrokken: misschien was die er wel in zekere mate te vinden, maar de website leek me een onaantrekkelijke doolhof.

1. ‘Daar bestaat toch een consensus over?’

Consensus is Latijn voor ‘eenstemmigheid’; een voorbeeld: er is consensus over het feit dat de aarde rond de zon draait. Consensus building-oefeningen, zoals die in de politiek – vermoedelijk dus ook in het IPCC – wel eens voorkomen, leiden integendeel meestal tot pseudo-consensussen. Bij dergelijke activiteiten zijn het trouwens vaak niet de wetenschappelijke argumenten die primeren. De aanwezigen verschillen daarvoor teveel qua faam en dossierkennis, om nog niet te spreken over hun overredingskracht.

In klimaatartikels leest men geregeld dat er een 97% consensus is dat de opwarming van de aarde een menselijke oorzaak kent. Ook Balthazar verwees in zijn show naar die 97% ‘consensus’, impliciet toegevend dat er eigenlijk géén consensus is. Bovendien blijkt die 97% terug te gaan op één enkele publicatie en hebben andere auteurs er brandhout van gemaakt. Maar er is meer: 97% van de klimaatpublicaties die menen dat de mens ‘een’ rol speelt betekent dat 1% bijdragen tot de opwarming even ‘zwaar weegt’ als een publicatie die het bij 100% houdt.

Volgens de Nederlandse professor Berkhout, waren er van de 11.944 hiervoor geraadpleegde klimaatartikelen, 7.930 die er zich helemaal niet over uitlieten, en slechts 41 die er echt in geloofden; 41 op 11.944 is nog geen half procent, 41 op (11.940-7.930=) 4.010 is 1 procent. Met statistieken kun je alles bewijzen, zegt de volksmond.

Dat er geen volwaardige consensus over bestaat dat de mens via zijn CO2-uitstoot dé oorzaak van de klimaatopwarming is, wordt ook duidelijk uit de talrijke afwijkende geluiden. Het is geen uitgemaakte zaak hoe gevoelig het klimaat nu precies voor CO2 is. Modellen die op basis van CO₂ voorspellen hoe sterk de aarde opwarmt, kennen dan ook een behoorlijk grote onzekerheidsmarge. Intussen riskeren dergelijke ‘consensussen’ wel ernstig onderzoek te ontmoedigen: ‘when everybody thinks alike, nobody thinks at all’ noteerde ik ooit in een wetenschappelijke tekst. Waar de meesten het er anderzijds wél over eens zijn, is dat de CO2-concentratie in de lucht, vooral gestegen is door gebruik van fossiele brandstoffen.

1. ‘CO2 is een broeikasgas: dat is toch algemeen bekend?’

Is over een ‘broeikasgas’ spreken echter niet de zaken op hun kop zetten? Neen, schijn bedriegt: dit is het enige antwoord dat wat dichter bij een wetenschappelijk verantwoorde uitleg komt. Echter: ook voor klimatologen is CO2 niet het enige broeikasgas. Alleen naar CO2 kijken, lijkt dan ook een beetje op alleen het Minnewater bespreken als men het over Brugge wil hebben. Welke zijn dan die andere broeikasgassen?

Behalve ‘kleinere broertjes’ zoals ozon[3] en lachgas, gaat het vooral ook om methaan en waterdamp. Methaan is meer dan 25 keer sterker[4] dan CO₂; het zou sinds de 18^de eeuw ook met 150% toegenomen zijn in de atmosfeer.

Waterdamp, het sterkste van alle, stijgt evenzeer met de jaren, maar het bezorgt de klimatologen kopzorgen. Het veroorzaakt een positieve feedback omdat warme lucht ook meer waterdamp kan bevatten, maar bovendien heeft het de onhebbelijke gewoonte om in de atmosfeer te condenseren tot wolken die de zonnewarmte terug de ruimte inkaatsen en tevens voor neerslag zorgen die daarna gedeeltelijk de grond indringt of als sneeuw het zonlicht weerkaatst, maar deels ook tot waterdamp gerecycleerd wordt. Wolkenvorming wordt dan nog bevorderd door roetdeeltjes en door andere verontreinigingen in rook.

Merkwaardig toch dat er zo weinig aandacht gaat naar waterdamp. Des te meer omdat ook de waterhuishouding op onze planeet vermoedelijk mank aan het lopen is – als ze al niet echt mank loopt. Op zijn minst lijkt het erop dat er een herverdeling gebeurt tussen grondwater en water dat aan de atmosfeer is blootgesteld of erin is opgenomen. We doen het grondwater immers zakken door het op te pompen. We betonneren de aardoppervlakte waardoor neerslag niet meer de grond in kan. Onze ontbossingsprojecten stellen de onderliggende bodem bloot aan de uitdrogende zonnewarmte. Het afgrazen en –maaien van weiden en steppen beletten dat regenwater na een stortvlaag tussen de lange grassen blijft hangen en daardoor in grote mate weer verdampt, in plaats van de bodem in te sijpelen.

Kernvraag blijft dus hoe gevoelig het klimaat wel is voor de CO2-uitstoot. Het ontbreken van een helder antwoord op deze vraag maakt eigenlijk dat men dit broeikasgas niet als enige boosdoener mag aanzien, en andere belangrijke broeikasgassen als methaan en waterdamp meteen in een zwart gat mag laten verdwijnen.

Gevolgtrekkingen

Ik besliste ten slotte om deze zoektocht op een laag pitje te zetten.

Dit nadat ik, toevallig en in een totaal andere context, in contact was gekomen met iemand[5] die beroepshalve veel met de problematiek rond de opwarming van de aarde te maken heeft. Ik legde hem mijn probleem voor en vroeg: ‘op welke wetenschappelijke evidentie (ik hoop toch dat deze verder gaat dan de correlatie – parallel verlopende curves – tussen CO2 en temperatuur …) is de bewering gestoeld dat CO2 verantwoordelijk is voor de opwarming?’. Zijn antwoord was: ‘Eigenlijk kan ik kort zijn: je zal die evidentie wetenschappelijk onderbouwd zeeeer (sic) moeilijk vinden. Maar als je dat durft te zeggen, dan ben je een “ontkenner”’. Koppig blijven doorgaan met deze zoektocht leek me dan ook niet erg zinvol meer.

Bij gebrek aan een goed zicht op de architectuur van het klimaat/CO₂-bouwsel, besloot ik om de stellingen en de bouwmaterialen wat nader te bekijken. Dit is voor deel II.

______________________________________

[1] Dit soort curves geeft de argeloze leek een ‘ik heb het zelf gezien, dus het is waar’-gevoel. De verticale schaal is zo gekozen dat zij voor beide parameters tot gelijkaardige pieken aanleiding geeft. Een identieke schaal, zoals % van de gemiddelde startwaarde (voor CO₂ hier gelijkgesteld aan 240 ppmv, voor de temperatuur aan 15°C), zou bij benadering volgende pieken geven: voor CO₂: 125, 119, 121 en 115%, en voor temperatuur: 20, 13, 20 en 10%. Ook zonder curve merkt men direct het verschil in overtuigingskracht.

[2] Over het IPCC straks meer.

[3] Spontaan alleen aanwezig in de stratosfeer, maar wordt in onze leefomgeving onder invloed van sterk zonlicht gevormd door een chemische reactie tussen stoffen afkomstig van luchtvervuiling.

[4] De broeikasgassen hebben in onze atmosfeer niet alleen sterk uiteenlopende concentraties maar verschillen onderling ook in verblijfsduur, zodat hiervoor moet gecorrigeerd worden. Na correctie zou methaan 28 x krachtiger zijn dan CO₂, wat zijn vermogen betreft om de aarde op te warmen; voor lachgas stijgt dit cijfer zelfs tot 265 x, en voor waterdamp, het krachtigste broeikasgas, valt het cijfer niet op een betrouwbare manier te berekenen – maar het is zéér hoog

[5] In feite was dit de tweede deskundige die ik raadpleegde; de eerste, door mij al bij de aanvang gecontacteerd, had me laten weten ‘geen tijd’ te hebben. Wat ik overigens kon begrijpen